De grenzen van geluk volgens Epicurus

‘Hij was de ontdekker van de waarheid, de architect van het geluk.’

Met deze woorden eerde Cicero in 44 v.Chr. de Griekse filosoof Epicurus, die zelf op dat moment al tweehonderdvijftig jaar dood was. Zijn filosofie daarentegen, was nog springlevend. In alle grote steden in het Middellandse Zeegebied – destijds min of meer het centrum van de wereld – kon je speciale scholen vinden waar het epicurisme werd onderwezen. En Epicurus zelf, de stichter en vader van de stroming, werd er vereerd alsof hij een god was. Het is een van de filosofen die uitgebreid aan bod komt in de pas verschenen bundel Van oude en nieuwe deugden.

De filosoof van de tuin
Bij leven had het er niet altijd naar uitgezien dat een dergelijk succes en zo’n status in het verschiet lagen. Epicurus had al getracht een school te starten op het eiland Lesbos, maar zonder succes. Toen hij verhuisde naar Lampsakos ging het beter: de leerlingen die hij daar om zich heen verzamelde zouden hem tot zijn dood trouw blijven volgen – eigenlijk een beetje zoals Jezus en zijn discipelen. Met hen trok hij op een goede dag naar Athene, waar hij een huis kocht in de buurt van de haven Piraeus. In de buurt van de alom gerespecteerde Academie, gesticht door Plato, kocht Epicurus een tuincomplex waar hij zijn eigen school startte. Het leverde hem de bijnaam ‘filosoof van de tuin’ op. Hier zou hij zijn leer blijven verkondigen aan leergierige jonge filosofen, tot aan zijn dood in 271 of 270.

Geen politiek
Wie iets leest over Epicurus zal al snel het woord ‘omstreden’ tegenkomen. Wat hij verkondigde was, in de context van het Athene van die tijd, inderdaad een controversiële filosofie. Athene had als stadsstaat net haar ‘gouden eeuw’ (5de eeuw v.Chr.) achter de rug en in diezelfde en de daarop volgende eeuw hadden ook de drie grote filosofen Socrates, Plato en Aristoteles achtereenvolgens een belangrijke rol gespeeld. Bij hen kon een filosofische levensleer nooit los worden gezien van politieke denkbeelden, terwijl Epicurus juist de politiek de rug toekeerde. Niet zo vreemd, gezien de hegemonie van Athene op dat moment al lang en breed aan een einde was gekomen. Epicurus zag dat de politieke filosofieën letterlijk gedateerd waren geraakt en zocht, al filosoferend, een nieuw levensdoel.

Hoe Epicurus de mens verloste van angst voor de goden
Zielenrust was een van de doelen die Epicurus hoog in het vaandel had, oftewel mensen angst en zorgen ontnemen. Verlossing van angst voor de goden hoorde daar zeker bij en het was dat precies op dat punt, dat Epicurus roem zou opleveren. De latere schrijver Lucretius bijvoorbeeld, vermeldt hoe Epicurus de mens verloste van angst voor de goden:

Toen het menselijk leven voor aller ogen schandelijk
ter aarde lag en neergedrukt werd door de godsdienst,
die uit de hemel haar kop opstak en met haar aanblik
de stervelingen huiverend ineen deed krimpen,
durfde een Griek als allereerste mens zijn ogen
ertegen op te heffen, als eerste op te staan […].

Het meest fundamentele doel: geluk
Het uiteindelijke doel van het leven, zo stelt Epicurus, is geluk. Het is een praktisch doel, iets dat niet bereikt kan worden door jaren te studeren maar juist door als mens ten alle tijden een zo natuurlijk mogelijke koers te varen – door jezelf constant de vraag te stellen of de doelen die je in het dagelijks leven nastreeft in overeenstemming zijn met het meest fundamentele doel: Geluk. Politiek, maatschappij en dagelijkse beslommeringen zijn in dat opzicht slechts afleidingen en vaak zelfs misleidend.

Luister naar de stem van de natuur, zegt Epicurus. Die bevindt zich in elk van ons. Door goed naar die stem te luisteren kun je onderscheid maken in de verlangens die je voelt, die zijn namelijk soms natuurlijk en soms onnatuurlijk van aard. Geluk bestaat volgens Epicurus uit het bevredigen van de noodzakelijke natuurlijke behoeftes. Die stelling lijkt wat plat, en is vanaf het begin om die reden fel bekritiseert. Het epicurisme, zo reageerde men al snel, is niets anders dan een verscholen vorm van hedonisme, en de tuin van Epicurus zou een losbandig lustoord zijn geweest waar ‘natuurlijke behoeften’ naar hartenlust bevredigd konden worden.

Geen pijn en geen zorgen, dat is geluk
Wie zich meer in het epicurisme verdiept, komt te weten dat Epicurus juist een zeer sobere en gematigde levenshouding propageerde. Natuurlijke verlangens zijn namelijk juist de verlangens die zich binnen de grenzen bevinden die van nature zijn gesteld. Onnatuurlijke verlangens houden met dergelijke grenzen geen rekening, denk maar aan belustheid op geld, roem of seks. Het zijn verlangens die net zo goed opkomen als de natuurlijke verlangens, maar met het verschil dat ze uiteindelijk ijdel en contraproductief zijn. Ze laten je altijd onbevredigd achter – en dus ongelukkig.

Zijn leven lang bleef Epicurus strijden tegen de misvattingen die er over zijn leer de ronde deden. Richt je op de meest noodzakelijke natuurlijke behoeften wat betreft je lichaam (sober voedsel en afdoende verzorging) en geest (afwezigheid van angst of ‘zielenrust’). Epicurus vangt de kern van geluk zelf, in zijn ‘brief over het geluk’ aan Menoikeus, zo samen:

Wanneer we dus zeggen dat geluk het doel van het leven is, hebben
we het niet over wellustig genot en bandeloze uitspattingen, zoals
lieden schrijven die onze leer niet kennen of haar bestrijden. Het
geluk waarover we het hebben, bestaat voor het lichaam uit het ont-
breken van pijn en voor de ziel uit het ontbreken
van zorgen.

 

Van oude en nieuwe deugden
Bovenstaande wijsheden en citaten zijn afkomstig uit de pas verschenen bundel Van oude en nieuwe deugden, waaruit ik de afgelopen maand al een aantal keer een stukje liet lezen, gebaseerd op filosofieën uit lang vervlogen eeuwen.

In Van oude en nieuwe deugden gaan Van Buuren en Dohmen te rade bij tien denkers die in de loop van 2500 jaar verschillende visies op het goede leven hebben geformuleerd, van Laozi tot Machiavelli, van Friedrich Nietzsche tot Richard Rorty, van Aristoteles tot Martha Nussbaum.

 

Van oude en nieuwe deugden
Maarten van Buuren & Joep Dohmen
ISBN 9789026326912
Ambo Anthos
€ 24.95

Bestel dit boek via deze link bij Bol.com!