Een obscuur filosofisch werk dat de geschiedenis veranderde

Gister schreef ik over Titus Lucretius Carus’ boek over alles: De rerum natura. Dit dichtwerk ‘over de natuur der dingen’ was, nadat het zo’n tweeduizend jaar geleden was opgeschreven, in de vergetelheid der eeuwen verdwenen. Wat de herontdekking tot gevolg had beschreef ik al: het droeg een steentje bij – een grote steen als we Greenblatt moeten geloven – aan de wedergeboorte, de renaissance, van de oudheid.

Precies daarom wijdde Greenblatt zijn boek niet alleen aan De rerum natura, maar ook aan de herontdekker van het werk: Poggio Bracciolini. Zijn ontdekking moet de Italiaan zelf destijds minder indrukwekkend hebben geleken, maar of het nu om een steentje of een steen gaat, het verhaal van Poggio, hartstochtelijk boekenjager, is de moeite van het lezen waard.

De zwenking werd bekroond met de Pullitzer Prize in de categorie non-fictie. De jury noemde het ‘een omstreden boek, omdat het stelt dat een obscuur filosofisch werk […] de lijn van de geschiedenis drastisch wist te veranderen.’

Fragment uit Greenblatt’s De zwenking:
‘Dus wie was Poggio? Waarom toonde hij zijn identiteit niet op zijn rug, zoals nette mensen gewend waren? Hij droeg geen onderscheidingstekens en had geen handelswaar bij zich. Hij had de zelfverzekerde houding van iemand die gewoon was in het gezelschap van de groten te verkeren, maar hij stelde zelf kennelijk niet erg veel voor. Iedereen wist hoe een belangrijk persoon eruitzag, want dit was een maatschappij van vazallen, gewapende bewakers en bedienden in livrei. Deze eenvoudig geklede vreemdeling reisde in het gezelschap van maar een begeleider. Als ze een herberg aandeden was het deze begeleider, die een assistent of bediende leek te zijn, die de bestellingen deed. Als de meester sprak werd duidelijk dat hij weinig of geen Duits kende en dat zijn moedertaal Italiaans was.

Als hij aan een belangstellende had willen uitleggen wat hij hier kwam doen, zou het mysterie van zijn identiteit alleen nog maar groter zijn geworden. In een cultuur waar slechts een enkeling kon lezen was een interesse in boeken op zich al vreemd. En hoe had Poggio het nog vreemdere karakter van zijn eigen belangstelling moeten verklaren? Hij was niet op zoek naar getijdenboeken, missalen of gezangboeken, waarvan de waarde ook voor analfabeten duidelijk was door de prachtige illuminaties en schitterende banden. Zulke boeken, sommige bezet met edelstenen en verguld op snee, werden vaak in speciale kluizen bewaard of met kettingen aan lessenaars of planken bevestigd, zodat vingervlugge lezers er niet mee aan de haal konden gaan. Maar Poggio had er geen bijzondere interesse voor. Ook liet hij zich niet verleiden door de theologische, medische of juridische banden die de prestigieuze werktuigen van de professionele elite waren. Zulke boeken boezemden zelfs mensen die niet konden lezen angst in. Ze bezaten een sociale magie, van het soort dat vooral met onprettige gebeurtenissen werd geassocieerd: een rechtszaak, een pijnlijk gezwel in de lies, een beschuldiging van hekserij of ketterij. De gewone man begreep dat zulke banden over tanden en klauwen beschikten en zou dus ook hebben gesnapt waarom een intelligent persoon ernaar op zoek was. Maar ook op dit punt was Poggio’s desinteresse raadselachtig.

De vreemdeling was op weg naar een klooster, maar hij was geen priester, theoloog of inquisiteur, en hij was niet uit op gebedsboeken. Hij was op zoek naar oude manuscripten, die vaak beschimmeld waren, aangevreten door wormen en vrijwel onleesbaar, zelfs voor de meest geoefende lezers.’

Verder lezen?

Stephen Greenblatt, De zwenking
ISBN 9789023465430 |  39,90 euro
De zwenking bestellen via Bol.com!