‘Alles verandert, niets vergaat’ (omnia mutantur, nihil interit), schreef de Romeinse dichter Ovidius. Hij werkte deze filosofie uit in een enorme verzameling van verhalen over gedaantewisselingen (Metamorphosen). Alles verandert steeds weer in iets anders, zodat er uiteindelijk op deze wereld nooit iets verloren gaat. Het is het centrale thema in een onlangs verschenen boek van de gevierde Ovidius-vertaalster Marietje d’Hane-Scheltema
De echte stelling van Pythagoras
Om zijn ideeën over de vergankelijkheid der dingen wat meer diepgang te geven, laat Ovidius een belangrijk filosoof aan het woord in zijn werk. Iemand die wij tegenwoordig niet zozeer kennen van zijn filosofie, maar meer van zijn getallenleer, of eigenlijk vooral van zijn ‘stelling’. Ik heb het natuurlijk over Pythagoras.
Pythagoras leefde in de tweede helft van de zesde eeuw voor Christus, was afkomstig van het Griekse eiland Samos maar leefde in het zuiden van Italië, in of in de buurt van de stad Croton. Hij was een van de vele zogenaamde natuurfilosofen van zijn tijd, onderzoekers die zich met het ontstaan van de wereld en de verklaring van natuurverschijnselen bezighielden en vooral de rol van de elementen aarde, water, lucht en vuur onderzochten.
Pythagoras levenswerk was niet in eerste instantie het uitwerken van zijn beroemde ‘stelling’. In Croton had hij zijn ideale leefgemeenschap gesticht, waar hij optrad als leermeester. Er is best veel bekend van de filosofische ideeën van Pythagoras (bijvoorbeeld dat hij vegetarisme propageerde), ondanks het opmerkelijke feit dat hij had verboden om iets van zijn leer of lessen op te schrijven. Luisteren, dat was wat zijn leerlingen moesten doen. En natuurlijk moest iedereen in de gemeenschap zich aan allerlei leefregels en geboden houden.
De ziel doolt rond
Ondanks Pythagoras’ gebod om ‘enkel te luisteren’, hebben velen uiteindelijk wel over de grote leermeester en zijn leer geschreven – gelukkig maar. Zo weten we bijvoorbeeld veel over de zogenaamde ‘zielenleer’ van Pythagoras, onder andere via het eerder genoemde epos van Ovidius. In dat epos laat Ovidius Pythagoras in een fictief en volkomen anachronistisch gesprek allerlei uitlatingen doen over de zogenaamde ‘zielsverhuizing’:
‘Weet wel, dat ons lichaam in het doodsvuur is vergaan
of door de tijd verteerd is, u geen enkel kwaad zult lijden;
uw ziel zal nimmer sterven, maar haar oude woonhuis steeds
verruilen voor een nieuw en in dat nieuwe verder leven.‘Alles verandert, niets vergaat. De ziel doolt rond, verhuizend
van hier naar daar, van daar naar hier; bewoont welk lichaam zij
maar wil, gaat van een dierenlijf in dat van mensen over,
van ons weer in dier en nooit zal zij te gronde gaan.
En als zachte bijenwas steeds weer iets anders uitbeeldt,
niet blijft wat zij geweest is, niet dezelfde vorm bewaart,
maar wel dezelfde was is, is de ziel – dat zeg ik u –
wel steeds dezelfde, maar verschijnt in velerlei gestalten.(Metamorphosen XV, 156-172)
Sterven is ophouden met hetzelfde-zijn
Tenslotte nog een laatste woord van Pythagoras (nog altijd via Ovidius). Zijn ideeën over de altijd veranderende natuur en de zielsverhuizing hebben natuurlijk ook gevolg voor het ultieme begin en het ultieme einde: de geboorte en de dood.
Geen enkel ding in dit heelal, geloof me, gaat teloor,
maar alles wisselt en vernieuwt. Men spreekt van een geboorte
als er iets anders aanvangt dan er was, en sterven is
ophouden met hetzelfde-zijn. En toch, het groot geheel
blijft wel bestaan, al schuift er nog zoveel van hier naar daar.(Metamorphosen XV, 254-258)
Meer lezen?
Bovenstaande fragmenten zijn afkomstig uit:
Alles altijd anders. Over Ovidius
Marietje d’Hane-Scheltema
ISBN 9789025369439
Athenaeum-Polak & Van Gennep
€ 19,95
orpheuskijktom.com 