Klassiek leiderschap volgens Macchiavelli

In 1513 schreef Machiavelli vanuit zijn ballingsoord in een brief aan een vriend:

Vier uur lang verveel ik me geen moment. Ik vergeet mijn narigheid, ben niet langer bang voor de dood. Van mijn aantekeningen heb ik een boekje gemaakt. Het heet De vorst. Daarin probeer ik antwoord te geven op de vraag hoe je een vorstendom verwerft, hoe je het behoudt, hoe je het verliest.

Het is precies dat boekje, getiteld De vorst, dat in de twintigste eeuw de bijnaam ‘handbook for gangsters’ kreeg, terwijl de schrijver, Macchiavelli, met de duivel zelf werd vergeleken. Toch is De vorst boven alles een boekje over klassiek leiderschap, of: heersen volgens idealen uit de klassieke oudheid.

Minister van buitenlandse zaken van Florence
Macchiavelli werd geboren in 1469 in een familie van aan lager wal geraakte adel. Toch kreeg hij de kans rechten te studeren, en van jongs af aan wijdde hij zich aan de studie van het Latijn. Toen hij nog geen dertig was kreeg hij een aanstelling als kanselier van de Republiek van Florence dat pas enkele jaren daarvoor een Republiek was geworden. Al decennialang was Florence een vorstendom dat onder de heerschappij van een invloedrijke familie viel: de familie De’ Medici (Italië was in deze tijd sowieso een lappendeken van vorstendommetjes). Toen deze familie in 1494 verjaagd werd, kwam een controversiële monnik aan de macht met de naam Savonarola. Uiteindelijk bleek wat deze monnik predikte zo controversieel dat de kerk besloot hem te excommuniceren, waarna de Republiek Florence werd uitgeroepen.

De rol die Macchiavelli in deze nieuwe regering kreeg, was die van ‘minister van buitenlandse zaken’ – oftewel, degene die verantwoordelijk was voor buitenlandse betrekkingen, maar ook voor militaire zaken. In deze functie breidde hij zijn netwerk enorm uit en kreeg hij de gelegenheid vele reizen te maken en hoven te bezoeken. Uiteindelijk zou ook de Republiek Florence ten val worden gebracht (1512) en kon de familie De’ Medici de macht weer grijpen. Macchiavelli was onderdeel van de oude regering en werd verbannen. Vanaf zijn ballingsoord San Casciano haalde hij al zijn diplomatieke talenten uit de kast om te proberen in de gratie van de De’ Medici te komen, maar zonder succes. Vijftien jaar lang had hij rondgereisd en Florence gediend in het buitenland, maar nu was zijn rol uitgespeeld. Uit die periode dateert ook de brief waaruit hierboven is geciteerd.

Klassiek leiderschap
In het boek Van oude en nieuwe deugden, waaruit ik eerder stukjes publiceerde, komt Macchiavelli’s De vorst uitvoerig aan bod. Niet voor niets, want ‘de deugd’ speelt daarin een grote rol. Alleen waar wij bij ‘deugd’ vooral denken aan de christelijke moraal, had Macchiavelli juist de deugdethiek van de klassieke oudheid voor ogen. Met grote voorbeelden als keizer Septimius Severus en de Carthaagse legeraanvoerder Hannibal is het misschien niet gek dat De vorst, waarin de vraag wat iemand moet doen om vorst te worden centraal staat, te boek is komen te staan als ‘handbook for gangsters’.

Het antwoord op de vraag wat iemand moet doen om vorst te worden, komt in vijfentwintig hoofdstukken. Bijvoorbeeld: moet een vorst zich aan zijn beloftes houden? In Van oude en nieuwe deugden wordt Macchiavelli’s voorbeeld van Septimius Severus naar voren gehaald:

Een van de voorbeelden die hij geeft van een politieke belofte is de manier waarop Septimius Severus keizer werd. In het jaar 193 werd de Romeinse legerleider Septimius Severus, na de moord op keizer Pertinax, door zijn troepen uitgeroepen tot de nieuwe keizer. Maar er was een probleem: twee andere legerleiders waren ook door hun troepen tot keizer uitgeroepen. Dat waren Albinus, de gouverneur van Brittanië en Niger, de gouverneur van Syrië. Septimius loste dit probleem als volgt op. Hij beloofde Albinus dat hij het keizerschap met hem zou delen. Er zouden twee keizers zijn: Albinus en Septimius. Septimius liet dit besluit vastleggen door de senaat in een officieel document met linten en zegels en hij stuurde dat, samen met zijn felicitaties en vele schitterende cadeaus naar Brittanië.

Hij had nu zijn handen vrij, trok met zijn leger op naar het oosten en versloeg het leger van Niger verpletterend in 194. Daarna ging hij terug naar Rome. Hij beschuldigde Albinus van landverraad, trok met zijn leger op tegen Albinus, versloeg diens troepen en dwong Albinus zelfmoord te plegen. Tot zover de functie van beloftes in de politiek.

Vriendjespolitiek, wreedheid, onverschrokkenheid: de moraal van de klassieken
Beloftes, zo meent Macchiavelli, en hij haalt meerder voorbeelden uit de klassieke oudheid aan, zijn geen morele verplichting voor een vorst: ze zijn een middel tot een politiek doel. Niet de directe implicaties, zoals wreedheid, moeten namelijk een rol spelen, maar juist het politieke effect. Wat er op het eerste gezicht uitziet als wreedheid kan in werkelijkheid een daad van clementie zijn, wanneer er bijvoorbeeld grote bloedvergieten en vernietigende oorlogen mee worden voorkomen.

Hoewel Macchiavelli dus veelvuldig gebruik maakt van het Italiaanse woord virtu, dat letterlijk deugd betekent, moeten we dus niet denken dat hij daarmee de deugd volgens christelijke traditie voor ogen had. Macchiavelli’s ‘deugden’ zijn daadkracht, vriendjespolitiek, wreedheid, onverschrokkenheid – een opsomming die inderdaad een gangsterhandboek waardig zou kunnen zijn. Het zijn desalniettemin eigenschappen die Macchiavelli destilleert uit de vele voorbeelden uit de klassieke oudheid die hij voor handen heeft. Daarmee is De vorst misschien een immoreel boek, omdat de strekking strijdig is met de christelijke moraal, maar zeker ook niet volkomen wars van moraal. Macchiavelli grijpt namelijk wel degelijk terug op een moraal: de moraal van de klassieken.

Macchiavelli stierf in 1520; De Vorst, zijn verhandeling over hoe waardige heersers regeren, werd pas in 1532 gepubliceerd en leidde tot een geweldig schandaal.

Van oude en nieuwe deugden
Bovenstaande wijsheden en citaten zijn afkomstig uit de pas verschenen bundel Van oude en nieuwe deugden, waaruit ik de afgelopen maand al een aantal keer een stukje liet lezen, gebaseerd op filosofieën uit lang vervlogen eeuwen.

In Van oude en nieuwe deugden gaan Van Buuren en Dohmen te rade bij tien denkers die in de loop van 2500 jaar verschillende visies op het goede leven hebben geformuleerd, van Laozi tot Machiavelli, van Friedrich Nietzsche tot Richard Rorty, van Aristoteles tot Martha Nussbaum.

Van oude en nieuwe deugden
Maarten van Buuren & Joep Dohmen
ISBN 9789026326912
Ambo Anthos
€ 24.95

Bestel dit boek via deze link bij Bol.com!