Het verhaal achter Campo de’ Fiori, de bekendste markt van Rome

Campo de’ Fiori is zonder twijfel het bekendste marktplein van Rome. Je kunt er terecht voor verse groente en fruit, kruiden, olijfolie, allerlei toeristische souvenirs, een 16de-eeuws bordeel voor hoge heren en een voormalige brandstapel.

Blikseminslag en bijgeloof

Eerder schreef ik al over de geschiedenis die je kunt vinden ónder het huidige plein, waar delen zijn terug gevonden van het oude Romeinse Theater van Pompeius. Tijdens opgravingen van dat theater in de 19de eeuw werd een opmerkelijke vondst gedaan.

Een groot, bronzen beeld van Hercules werd gevonden, onder bijzondere omstandigheden. Archeologen stelden vast dat het beeld in de oudheid was begraven en van de inscriptie FCS voorzien: Fulgor Conditum Summanium. Het beeld, dat waarschijnlijk ooit het Theater van Pompeius sierde, was door bliksem getroffen. Vanwege bijgeloof werd daarom de inscriptie FCS aangebracht, waarna het beeld op de plek van de inslag werd begraven (het Herculesbeeld is tegenwoordig te bezichtigen in de Vaticaanse Musea).
Het zou na de oudheid eeuwen duren voordat er op het Campo de’ Fiori weer wat leven in de brouwerij komt.

De bloemen van Campo de’ Fiori

In 1478 verhuist de grote markt van Rome van het Campidoglio naar Piazza Navona. Dat was meteen in de hele buurt, waar het Campo de’ Fiori zich ook bevindt, te merken (eeuwen later, in 1869 zou de markt zelf ook naar Campo de ‘Fiori verhuizen). Op dat moment was er op Campo de’ Fiori niet veel meer te vinden dan een veld vol papavers, madeliefjes en vergeet-me-nietjes (nontiscordardimé) en de woonpaleizen van de Romeinse familie Orsini. Dat het plein nooit een piazza is gaan heten heeft het daaraan te danken: campo dei fiori is Italiaans voor bloemenveld.

De buurt werd op slag een centrum van handel en bedrijvigheid. Tegenwoordig vind je rond Campo de’ Fiori eindeloos veel wijnbars, bakkers en restaurantjes; in de 16de eeuw was dat vanaf de verhuizing van de markt niet anders. Waarom ook niet: het campo lag vlak bij de route van de Engelenbrug naar de Sint-Pieter, die werd bewandeld door een nooit aflatende stroom aan pelgrims.

Vannozza’s ‘herberg’

In de buurt schoten de herbergen en eethuizen vanaf het einde van de 15de eeuw als paddenstoelen uit de grond. Het beroemdste etablissement uit deze tijd bevond zich in een steegje aan het plein, de Vicolo del Gallo, op de nummers 11 t/m 14: Locanda della Vacca.

Deze herberg werd gerund door niemand minder dan Vannozza Cattanei, minnares van paus Alexander VI, Rodrigo Borgia, en moeder van Cesare, Lucrezia, Juan en Gioffre Borgia. Vannozza, een voormalig courtisane, bewoog zich in hoge kringen. Wie tot die kringen behoorde, kwam graag langs bij Locanda della Vacca, niet in de laatste plaats vanwege de prostituees die Vannozza haar hooggeplaatste gasten aanbood.

Aan de buitenkant van het voormalige Locanda della Vacca kun je nog altijd het wapenschild van Vanozza zien hangen. Op het wapen zie je linksboven een stier en rechtsonder zes lichte en donkere stroken – beide wapens van de Borgia-familie. Rechtsboven en linksonder zie je naar binnen gerichte leeuwen, wapens van de familie Cattanei, en een naar buiten gerichte leeuw, het wapen van Carlo Canale, de derde echtgenoot van Vannozza.

Op het ‘bloemenveld’ van Rome was het dus een komen en gaan van mensen – het was een plek van handel, bedrijvigheid en vertier. Tegelijkertijd was Campo de’ Fiori berucht: het werd er pas écht een drukte van belang wanneer er doodsvonnissen werden voltrokken…

De galg en de brandstapel

Op verschillende prenten uit het verleden zie je nog duidelijk een galg staan op Campo de’ Fiori, aan de kant van Palazzo Orsini Righetti. Tegenwoordig kun je nog steeds precies zien waar de brandstapel werd opgericht op het plein. Op die plek werd namelijk op 9 juni 1889 een standbeeld onthuld, gemaakt door Ettore Ferrari. Het beeld stelt de filosoof Giordano Bruno voor, die hier op 17 februari 1600 als ketter werd verbrand.

Hoe Bruno zijn doodvonnis tekende

In een tijd dat de kerk het leven en de gedachten van velen bepaalde, had Giordano Bruno zo zijn eigen ideeën over hoe de wereld in elkaar stak. Hij geloofde in een god, zonder twijfel, maar deze god was geen paardenmenner die van buiten (of boven) de wereld sturing gaf. Volgens Bruno was God in de wereld als een ‘bezielend beginsel’. De gedachte dat God in alles aanwezig is, wordt ook wel pantheïsme genoemd, en Bruno was een typische pantheïst. In een persoonlijke God, of de verschijning van Jezus als de zoon van God, geloofde hij niet. Daarmee tekende hij zijn doodvonnis.

Toen hij dat vonnis over zich uit had horen spreken, zei hij: ‘Misschien spreken jullie, mijn rechters, dit vonnis met meer angst uit dan waarmee ik het onderga.’ Hij heeft ongetwijfeld gelijk gehad – de kerk ging uitdagende tijden tegemoet en kreeg steeds meer tegenstanders. Voor Bruno mocht het allemaal niet meer baten. Zijn boeken kwamen op de Index (de lijst met verboden boeken) te staan, en hijzelf op de brandstapel.

Een symbool tegen de kerk

De censuur kon niet voorkomen dat Bruno een symbool werd. In 1889 richtte men een standbeeld voor hem op – op de plek van de brandstapel, en met zijn hoofd in de richting van de Sint-Pieter. De oprichting van het beeld was niet onomstreden: vanuit het Vaticaan en het bestuur van Rome kwamen protesterende geluiden. Bruno was immers een symbool van kerkelijke (en daarmee ook burgerlijke) ongehoorzaamheid. Wie zat er op zo’n beeld te wachten?

Een comité van de universiteit van Rome had in 1876 een internationale inschrijving geopend om fondsen te werven waarmee het standbeeld kon worden gemaakt. Pas in 1889, een jaar na de verkiezing van een nieuw stadsbestuur, werd het uiteindelijk onthuld. De tegenstrijdigheden waren daarmee overigens niet ten einde: op 30 juni van datzelfde jaar noemde paus Leo XIII het beeld een symbool van de strijd tegen het katholicisme.

Onder de voeten van Bruno lees je een inscriptie in brons: ‘A Bruno il secolo da lui divinato, qui dove il rogo arse’. Voor Bruno, de eeuw die door hem werd voorspeld, waar het vuur brandde. Zijn ideeën vonden eindelijk weerklank, maar hij kreeg zijn gelijk te laat.

Sorry, Bruno

Hoewel paus Johannes Paulus II namens de kerk in 1999 excuses heeft aangeboden voor de executie van Giordano Bruno, is hij nooit officieel gerehabiliteerd. Hoe gek het ook mag klinken: zijn ideeën zijn tot op de dag van vandaag eigenlijk onverenigbaar met de officiële leer van de kerk. Uit protest, sympathie en bewondering verzamelen zich op 17 februari, Bruno’s sterfdag, nog altijd wetenschappers op Campo de’ Fiori – op de plek waar ‘het vuur brandde’.