Piazza Navona: het hele verhaal

Zoals elke zaterdag vandaag weer een nieuwe aflevering in het stratenboek van Rome!

Het mooiste plein van Rome? Piazza Navona natuurlijk. Althans, volgens velen. Het is – laat de inwoners van Siena het niet horen – misschien ook wel een van de mooiste pleinen ter wereld. Dat kan verklaard worden. De schoonheid van Piazza Navona is namelijk niet enkel van esthetische aard: het gaat dieper dan dat. Letterlijk. Bovenop het plein zie je nog maar de helft. Hoe mooi het werkelijk is, ontdek je pas wanneer je het hele verhaal van Navona bestudeerd hebt: boven én onder de grond.

We beginnen in het midden, bij de grootste van de drie fonteinen. Het is goed je nu alvast te realiseren dat het grondniveau waar je staat, niet altijd op dit punt heeft gelegen. Maar liefst zes meter ‘nieuwe grond’ (puin) hebben zich onder je voeten opgestapeld in de loop der afgelopen eeuwen. Voor nu kijken we vooral om ons heen, om binnen een oogwenk te zien wat Piazza Navona in het hier en nu voornamelijk is: een gigantische toeristentrekpleister.

In het midden van het plein hebben zich de tekenaars en andere kunstenaars verzameld, die voor een niet geringe som geld karikaturen van toeristen maken, of impressionistische schilderijen van deuren en balkonnetjes. Rondom de schildersezels en straatartiesten liggen de terrasjes, waar je voor astronomische bedragen kopjes koffie kunt drinken of pastaatjes kunt eten – tussen voornamelijk Amerikaanse en Russische toeristen dus (als je toch koffie wilt, maar dan tussen Italianen en met vriendelijker prijzen, duik gewoon even de buurt achter het plein in).

Titanenstrijd

En toch. Al die toeristen komen hier met een reden. Een aantal redenen om precies te zijn, die dateren uit vervlogen eeuwen maar nog altijd in al hun glorie op het plein te bewonderen zijn. Wat je ogen zien, zijn voornamelijk uitingen van de kunststroming die bekend staat als de barok. Dat is althans architectonisch gesproken het geval. Emotioneel gezien kijk je ook naar een titanenstrijd tussen twee artistieke grootmeesters: Bernini en Borromini.

Paus Innocentius X, een Pamphilj-paus, heeft zich tijdens zijn bewind (1644-1655) opgeworpen tot beschermheer van beide kunstenaars, en betrok hen bij zijn grootse plannen voor Piazza Navona. De fontein in het midden, bijvoorbeeld, is van Bernini. Fontana dei Quattro Fiumi wordt hij genoemd: de Vierstromenfontein. Bernini legde de laatste hand eraan in 1651.

De vier reusachtige figuren in de fontein (die overigens allemaal door verschillende kunstenaars zijn gemaakt) staan symbool voor de grootste rivieren – althans de grote rivieren die in de tijd van Bernini bekend waren: de Ganges, de Donau, de Nijl en de Rio de la Plata. Wie goed kijkt, ziet dat het hoofd van de figuur van de Nijl gesluierd is. Men zegt dat Bernini de sluier heeft toegevoegd als een verwijzing naar de mysterieuze oorsprong van deze rivier. Maar er doet ook een ander verhaal de ronde over deze fontein…

Een populaire legende wil dat de Vierstromenfontein allerlei verborgen aanwijzingen bevat die een afkeer moeten symboliseren ten opzichte van de kerk Sant’Agnese in Agone, die ertegenover ligt. De sluier van de Nijl, de houding van de figuur Rio de la Plata: ze lijken inderdaad niets te willen zien of weten van de kerk. Als je goed kijkt, zie je misschien zelfs wel een angstige, afwerende houding terug bij de Rio de la Plato – alsof de marmeren figuur bang is dat de kerk instort… Was Borromini eigenlijk wel zo’n goede architect? Je zou het je bijna gaan afvragen.

Dat was natuurlijk precies de bedoeling van Bernini. Of niet? Hoe graag toeristen de verhalen vandaag de dag ook willen geloven, het is onmogelijk dat Bernini deze ‘aanwijzingen’ inderdaad met opzet heeft verstopt in zijn fontein. Met de bouw van de kerk werd pas begonnen nadat hij de laatste hand had gelegd aan de Vierstromenfontein.

Bij de twee andere fonteinen op Piazza Navona staat men vaak wat minder lang stil. Ze zijn minder groot en daarom minder indrukwekkend, en er ‘gebeurt’ minder. Toch zijn beide fonteinen knappe staaltjes beeldhouwkunst van de hand van Jacopo della Porta (1537-1602) en vertellen ze hun eigen verhaal.

Aan de zuidkant van het plein zie je de Fontein van de Moor, met vier tritons en in het midden de Moor in gevecht met een dolfijn. Leuk detail: het beeld van de Moor zat niet in het oorspronkelijke ontwerp, maar werd later toegevoegd door Bernini. Aan de noordzijde van Piazza Navona vind je de Neptunusfontein met, hoe kan het ook anders, als belangrijkste figuur Neptunus. Della Porta ontwierp voor deze fontein echter enkel het bassin – de beelden werden er pas 1878 aan toegevoegd.

Al die fonteinen bij elkaar, werden die alleen maar aangelegd omdat de paus ze zo mooi vond? Uiteraard is het antwoord nee. De waarheid is dat dit gedeelte van het centrum Rome, het Marsveld (Campus Martius), inmiddels een van de dichtstbevolkte stukjes van de sta was geworden. Je kunt je misschien voorstellen hoe welkom (en noodzakelijk) fonteinen waren in het tijdperk dat schoon drinkwater nog niet via de kraan de weg naar je eigen huis vond. Toen de van oorsprong Romeinse Aqua Virgo – via welke het frisse bronwater uit de heuvels rondom Rome zijn weg vond naar de stad – in de zestiende eeuw werd gerestaureerd, maakte men daarom graag van de gelegenheid gebruik om de leidingen te verleggen naar het Marsveld. Direct daarna werd begonnen met de aanleg van de fonteinen op Piazza Navona.

En dan nu het echte verhaal…

Tot zover de geschiedenis van Piazza Navona zoals je deze gemiddeld genomen bij een rondleiding door Rome te horen krijgt. Tijd om dieper te graven, van de allereerste tekenen van pleinleven op Navona tot in de Romeinse oudheid.

Piazza Navona werd pas echt een plein toen het Romeinse volk het tot leven wekte met allerlei dagelijkse activiteiten. Vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw werd bijvoorbeeld de buurtmarkt verhuisd naar Piazza Navona. Groente en fruit, vlees, handelswaar: voortaan konden de buurtbewoners op Navona terecht. Het plein werd een ontmoetingsplek, en het zou niet lang duren voordat ook allerlei feestelijkheden en processies zich op Piazza Navona concentreerden. Zo werden voortaan bijvoorbeeld carnavalsfeesten, die voorheen nog wel op de Via del Corso werden gehouden, voortaan hier gevierd.

Pas toen Piazza Navona op deze organische wijze was veranderd in een volkse ontmoetingsplek, kwam Gregorius XIII (1572-1585) op het idee om de aanzet te geven voor de aanleg van een aantal fonteinen. Het idee daarbij was vooral om de marktfunctie van het plein te ondersteunen – zo konden de marktlui gebruik maken van schoon water, en de lastdieren die de handelswaar brachten kon te drinken gegeven worden.

Toch was het pas in de eeuw daarna – toen een zekere kardinaal Giovanni Battista Pamphilj hard op weg was de nieuwe paus te worden – dat Piazza Navona de meest ingrijpende en definitieve verandering onderging. Kardinaal Pamphilj (later paus Innocentius X) liet aan het plein een gigantisch palazzo voor zichzelf bouwen door architect Girolamo Rainaldi. Op de eerste verdieping van dit gebouw, waar tegenwoordig de ambassade van Brazilië huist, is nog altijd het wapen te zien van de Pamphilj (drie lelies boven een duif met een olijftakje in zijn bek). In dit palazzo woonde eens een van de meest beruchte en beroemde vrouwen uit de Romeinse geschiedenis: Donna Olimpia Maidalchini Pamphilj – door Pasquino smalend la pimpaccia di Piazza Navona genoemd. Binnen in het palazzo kun je onder andere fresco’s van Pietro da Cortona bewonderen, en een galerij van Borromini.

Hoewel we al het een en ander hebben ontdekt over de grote fontein in het midden van Piazza Navona, ligt nog maar de halve waarheid op tafel. Het was 1647 toen Innocentius X (Giovanni Battista Pamphilj) besloot dat de ‘voederbak voor dieren’, zoals hij de fontein noemde die er tot dan toe was geweest, plaats moest maken voor een fatsoenlijke opvolger.

Nu komt het meest saillante detail van het verhaal: Innocentius vertrouwde de opdracht voor de bouw van de fontein toe aan Borromini. Gian Lorenzo Bernini had het nakijken, omdat hij sinds enige tijd uit de gratie was geraakt bij de paus. Omdat hij de opdracht kosten wat kost toch wilde krijgen, bedacht hij een list: hij ging het via zijn nicht, Donna Olimpia spelen.

Olimpia was inmiddels uitgegroeid tot een van de machtigste, rijkste en meest invloedrijke dames van Rome. Bernini had het goed begrepen: wat Olimpia goedkeurde, zou ook de paus goedkeuren. Hij schetste een ontwerp voor de fontein en maakte daar een model van, een prototype, geheel uitgevoerd in zilver. Dat model liet hij terloops zien aan Donna Olimpia. Olimpia, met haar eksterogen, was meteen verkocht. Bernini kreeg de opdracht alsnog.

De paus zelf had nog een uitdrukkelijke wens: dat de obelisk aan de fontein werd toegevoegd, die je vandaag de dag nog fier overeind ziet staan. Toen Innocentius X op 27 april 1647 namelijk een bezoek bracht aan de San Sebastiano, zag hij vlak bij de archeologische zone van het Circus van Maxentius een ‘enorme obelisk’ op de grond liggen. De inscripties op de obelisk noemden onder andere de naam van keizer Domitianus, waardoor men aannam dat het oorspronkelijk toebehoorde aan zijn stadion en later pas naar het Circus van Maxentius was verplaatst. De obelisk werd naar zijn ‘oude plek’ teruggebracht en staat sinds 12 augustus 1649 bovenop Bernini’s fontein.

Zoals gezegd is het verhaal van de zich afkerende marmeren beelden op de fontein een typisch geval van een urban legend. De kerk werd immers pas gebouwd na de fontein. Alhoewel…

Men zegt dat het allereerste religieuze gebouw op de plek van de Sant’Agnese in Agone al in 304 werd ingewijd, ter ere van een zekere Agnese, een onfortuinlijk maar vroom meisje dat op jonge leeftijd het slachtoffer van verkrachting was geworden. De locatie van de kerk markeert de plek waar de jonge Agnese gemarteld werd, omdat ze de hand van een voorname Romein had geweigerd vanwege haar ‘huwelijk met Christus’. Toen de martelaars haar echter de kleren uittrokken, begonnen de haren van Agnese op miraculeuze wijze te groeien, zodat ze haar hele lichaam bedekten. De man die haar kuisheid had getracht te beschadigen, viel dood neer aan haar voeten. Uiteindelijk doodden ze haar op laffe wijze, door een zwaard in haar keel te steken.

Men heeft archeologisch gezien kunnen vaststellen dat de vroegste constructie van de kerk dateert uit de 8ste eeuw. Daarna werd het gebouw meerder malen gerestaureerd, maar de huidige aanblik dankt de Sant’Agnese in Agone aan Innocentius X. Hij liet de kerk verfraaien, eerst door Girolamo en Carlo Rainaldi, en later door Borromini. Natuurlijk las het volk in Borromini’s gevel al snel een antwoord op de marmeren uitdagingen van de Vierstromenfontein: volgens de legende maakt het beeld van de heilige Agnese een geruststellende gebaar naar de fontein voor haar.

Binnen in de kerk vind je, naast het grafmomument van Innocentius X, de reliekschrijn met daarin het hoofd van de heilige Agnese. De rest van haar lichaam wordt elders bewaard.

En de naam?

Hoe diep we ook hebben gegraven in de geschiedenis van Piazza Navona, de oudheid hebben we nog niet weten te bereiken. Om die fase van het plein te ontdekken, loop je het beste even achterom naar het noordelijkste puntje van het plein, waar je een blik kunt werpen in de enige nog zichtbare archeologische resten van het Stadion van Domitianus. Daar, zes meter onder het huidige grondniveau, vind je ook de oorsprong van de naam ‘Piazza Navona’.

Piazza Navona beslaat precies de piste van het oude Stadion van Domitianus, ook wel Circus Agonalis genoemd. In dat langgerekte stadion – het huidige plein volgt de vorm perfect – werden de in de oudheid allerlei sportwedstrijden gehouden. Er zijn aanwijzingen dat dit stadion al zo vroeg als het jaar 86 werd aangelegd, vanwege de persoonlijke passie voor atletiek van de Flavische keizer Domitianus. Het stadion bood waarschijnlijk plek aan zeker 30.000 toeschouwers.

Als je de geschiedenis van de arme Agnese hoort, denk je al snel dat het bijvoegsel van de kerk ‘in Agone’ iets te maken heeft met het Engelse in agony. Niets is minder waar: agone verwijst naar de vroegste functie van Piazza Navona – het eerder genoemde Circus Agonalis. De spelen die hier werden gehouden, werden namelijk agones genoemd. De huidige naam van het plein is direct verbonden met deze duizenden jaren geschiedenis: agone werd in agone, dat werd weer innagone, dat werd navone en toen…. was Piazza Navona geboren.