In het oude Rome kon je op bijna elke straathoek wel een badhuis vinden. Hoewel een dagje spa tegenwoordig vooral een ontspannen uitstapje is, was een bezoek aan het badhuis voor een Romein bittere (hygiënische) noodzaak – van het leven in een drukke metropool kon je tweeduizend jaar geleden behoorlijk smerig worden. Sommige rijke Romeinen konden zich de luxe van een privaat badhuis permitteren, maar de meeste mensen waren aangewezen op de publieke baden. Maar ook de welgestelde Romeinen kwamen graag in het openbaar badderen: het was een sociale gebeurtenis die door de meesten als uiterst aangenaam werd ervaren.
Het meest aangenaam waren de imposante thermae, de enorme badhuizen die in opdracht van bijna alle keizers werden gebouwd. Het bekendst waren die van Caracalla, Diocletianus en Trajanus, waarvan alleen de eerste twee ook vandaag de dag nog te bezoeken zijn. Van de thermen die keizer Trajanus (98-117) op de fundamenten van Nero’s Domus Aurea liet bouwen, is weinig over: de resten die er nog zijn, vind je in het park aan de Viale della Domus Aurea, vlak bij het Colosseum. Maar wie een echte indruk wil krijgen van de sfeer en afmetingen van een Romeins thermencomplex, bezoekt de ruïnes van de badhuizen van Caracalla (bij het Circus Maximus) en Diocletianus (in de buurt van Stazione Termini/Piazza della Repubblica).
Lekker zwemmen met Caracalla
De ruïnes van de Thermen van Caracalla zijn een indrukwekkend schouwspel. Het reusachtige badhuis werd gebouwd in opdracht van keizer Septimius Severus en zijn zoon Caracalla, die heersten over het Romeinse rijk in de periode tussen 193 en 217. Dat deden ze overigens niet om een soort exorbitant chique badkamer voor zichzelf te creëren – Romeinse badhuizen waren publieke gebouwen en badderen was in het oude Rome een even publieke als sociaal/maatschappelijke aangelegenheid. Net als in alle Romeinse badhuizen waren de drie voornaamste ruimtes in het complex het frigidarium (met een koud bad), het tepidarium (met verwarmde vloer en muren) en het caldarium (met warmwaterbaden). Maar je vond in de Thermen van Caracalla ook een lekker zwembad in de open lucht (natatio) en kleine plonsbadjes her en der.
Tot zover verschilde dit thermencomplex niet veel van andere badhuizen in die tijd. Wat relatief nieuw was, en typisch voor de late keizertijd waar we ons in bevinden, was dat de genoemde kamers werden geflankeerd door een soort ‘fitnessruimtes’ (palaestra), plekken waar men aan sport, gymnastiek en krachttraining kon doen. En dat was nog niet alles: in het reusachtige complex kon je ook bibliotheken en uitgestrekte groene tuinen vinden. Van buiten moet het grote thermencomplex in Rome de bezoeker al geïmponeerd hebben, maar eenmaal binnen begon de uitbundigheid pas echt, met de marmeren versieringen op de muren, de felgekleurde schilderingen overal om je heen, de immense mozaïeken op de vloer onder je voeten en de enorme beelden die je in de gangen tegen het lijf liep. Van dat interieur is nu ter plekke niet veel meer te zien. Samen een wandeling door de archeologische resten van Caracalla’s thermen maken, extra prettig vanwege de relatieve rust dankzij de minder centrale ligging, kunnen we desalniettemin warm aanbevelen. Extra romantisch wordt het in de zomermaanden: dan worden ’s avonds vaak operavoorstellingen opgevoerd tegen het prachtige decor van Caracalla’s ruïnes.
De grootste van allemaal
Heb je je ooit afgevraagd waar Romes treinstation, Stazione Termini, eigenlijk naar is vernoemd? Bij de aanleg ervan (eind negentiende eeuw) stuitte men op talloze vondsten, waaronder delen van monumentale thermen (terme in het Italiaans), die de huidige naam aan het station gaven. De Thermen van Diocletianus, gebouwd in opdracht van keizer Diocletianus (284-305) hadden de reputatie de grootste van allemaal te zijn: er kon een slordige 3000 man tegelijk badderen. In de ruïnes van de Thermen van Diocletianus, die je nog altijd kunt bezoeken, werd halverwege de zestiende eeuw de kerk Santa Maria degli Angeli e dei Martiri gebouwd. Hoe dat zo kwam? In de zomer van 1541 kreeg een priester een visioen. Hij zag boven de Thermen van Diocletianus een wit licht stralen, waarin zeven martelaren zweefden. De priester maakte zijn visioen wereldkundig en stelde de toenmalige paus, Paulus III, voor om op de plek van het witte licht een kerk te bouwen. Paulus III zag dat niet zo zitten. We weten niet of hij de Thermen van Diocletianus wilde sparen of dat hij niet zo in het visioen geloofde; feit is dat hij niets met de melding deed. De priester liet het er echter niet bij zitten, en zodra Paulus III was overleden en Pius IV hem opvolgde, waagde hij weer een poging.
Bij Pius IV viel het idee om een kerk te bouwen op de plek van het stralende witte licht in betere aarde. In 1561 gaf de paus de opdracht om op de plek van een deel van de thermen, die inmiddels tot ruïnes verworden waren, een kerk te bouwen, gewijd aan Maria van de engelen en de martelaren. Deze Basilica di Santa Maria degli Angeli e dei Martiri moest gebouwd worden door niemand minder dan Michelangelo. Die was al een tijdje klaar met het plafond en de schilderingen in de Sixtijnse Kapel en had op 86-jarige leeftijd eigenlijk geen zin meer in iets nieuws. Michelangelo ging dan ook rigoureus te werk en gebruikte verschillende delen van de thermen voor zijn kerk. Zo verhoogde hij de vloer van het frigidarium (koudwaterbad) met twee meter en verbouwde hij de ruimte tot het schip van de kerk. Ook het tepidarium (lauwwaterbad) werd bij de kerk gevoegd. In de sacristie is het ontwerp dat Michelangelo voor de kerk tekende nog altijd zien.
Meer lezen over Rome?
Bovenstaand artikel is afkomstig uit de digitale special From Rome with love, die ik schreef voor Italiëblog Ciao tutti. Ontdek via deze link nog veel meer Romeinse verhalen in deze Special!
Afbeeldingen: Lawrence Alma-Tadema (1836-1912)
orpheuskijktom.com 