Elke dag een schot

Rome is een grote stad, maar wie goed luistert kan het horen: elke dag om 12 uur precies klinkt er een kanonschot. Dat schot komt van de heuvel Gianicolo (Janiculum) en herinnert inwoners van Rome inmiddels al meer dan 150 jaar aan het feit dat het middaguur is aangebroken. Oorspronkelijk gebeurde dat vanaf de Engelenburcht, maar in 1904 werd het kanon verplaatst naar de Gianicolo. Daar, op het topje van de heuvel, vind je een plein dat herinnert aan een tijd dat kanonschoten op de Gianicolo veel frequenter klonken – en gericht werden afgevuurd. We zijn op Piazzale Garibaldi, vernoemd naar een van Italiës beroemdste helden.

De woelige 19de eeuw

Europa, begin 19de eeuw. Mede onder invloed van de politieke ideeën en idealen van de Franse Revolutie ontstaat in een aantal landen een streven naar nationale onafhankelijkheid. Italië is verdeeld in talloze kleine staatjes en republieken, de meesten onder leiding van buitenlandse overheersers. Tegen de helft van de 19de eeuw houdt zelfs de paus (Pius IX) er verlichte ideeën op na. De Italianen voelen steeds meer een onderlinge verbondenheid en Pius IX wist precies dat gevoel aan te spreken. Langzamerhand ontstond er een Italiaanse eenheidsbeweging.

Revolutie!

1848, het revolutiejaar. In Rome wordt de eerste minister van de Kerkelijke Staat, Pellegrino Rossi, op straat vermoord en paus Pius IX gedwongen te vluchten. Een zekere Giuseppe Garibaldi, een notoire vechtersbaas met charisma, besluit zich aan te sluiten bij de revolutionaire beweging.
Al snel arriveren er hulptroepen voor de paus in Rome: Napoleon III laat de stad belegeren en weet uiteindelijk te winnen van de revolutionairen. De paus kon veilig terugkeren naar het Vaticaan, terwijl Garibaldi juist een veilig onderkomen in de bergen moest zoeken. Ondanks de tegensputterende Kerkelijke Staat vordert de eenheidsbeweging langzaam en blijft er gevochten worden voor een verenigd Italië. Viva Verdi! klinkt het door het hele land: het wachtwoord van de nationalisten, een afkorting voor viva Vittorio Emanuele, re d’Italia!
Het doorzettingsvermogen van de eenheidsstrijders wordt in 1861 beloond: het verenigd koninkrijk Italië, met Victor Emanuel II als koning en Florence als hoofdstad, wordt uitgeroepen. De Kerkelijke Staat accepteert, zij het niet uitgesproken, de nieuwe situatie blijft de bescherming genieten van Franse legers.

De paus verslagen

1870: de Frans-Duitse oorlog breekt uit. De troepen die tot nu toe kerk en paus beschermden, zijn elders nodig. De revolutionairen grijpen hun kans. Op 20 september trekken de Italiaanse nationalisten onder leiding van Victor Emanuel II Rome binnen. De pauselijke wachters bieden weerstand, maar delven uiteindelijk het onderspit tegen de nationalistische overmacht. De paus gaat verder als ‘gevangene van het Vaticaan’ en de Kerkelijke Staat zoals men die tot dan toe kende houdt op te bestaan. Het zou tot 1929 duren voordat paus en kerk weer in de gratie kwamen bij de Italiaanse staat, en de soevereiniteit van Vaticaanstad weer werden erkend.

Giuseppe en Anita

Terug naar het revolutiejaar 1848. Het heetst van de strijd vindt plaats op de Gianicolo, een van Romes meest groene heuvels. Giuseppe Garibaldi voert de nationalisten aan maar de Franse troepen zetten zwaar kanonnengeschut in. Wie was deze strijdlustige Garibaldi, waar kwam hij vandaan?
Gek genoeg was Garibaldi, die zou uitgroeien tot een van Italiës meest beroemde eenheidsstrijders, niet eens een Italiaan: hij werd geboren in Nice. Hij werd pas ‘Italiaan’ toen zijn geboortestad in 1814 werd toegevoegd aan het Koninkrijk Sardinië. Op jonge leeftijd sloot hij zich al aan bij Giovane Italia (Jong Italië), de nationalistische politieke beweging die was opgericht door zijn naamgenoot Mazzini.

Garibaldi bleek echter opstandiger dan de opstandelingen, en werd ter dood veroordeeld. Hij vluchtte naar Zuid-Amerika, waar hij zich aansloot bij het leger. In Brazilië ontmoette hij de 18-jarige Anita, die al gehuwd was maar later zijn vrouw zou worden. Toen het revolutiejaar 1848 uitbrak, waren er twee zaken waar Garibaldi geen seconde over twijfelde: dat hij het eerste schip terug naar Italië zou nemen, en dat Anita aan boord van dat schip zou gaan.

Rome of de dood

Wie genoeg heeft gezien van het weergaloze uitzicht dat Piazzale Garibaldi biedt, kan even een rondje om het ruiterstandbeeld van Garibaldi lopen. Op de sokkel zie je de Italiaanse tekst Roma o morte – Rome of de dood, een van Garibaldi’s favoriete strijdkreten. Sinds 1932 staat Giuseppe Garibaldi er overigens niet alleen voor bovenop de heuvel: in dat jaar schonk Brazilië een ruiterstandbeeld van Anita (in amazonezit) aan de stad Rome. Ze werd ook op de Gianicolo geplaatst, zoals dat een goede vrouw betaamt, in de schaduw van haar man – maar daardoor niet minder aanwezig.

Wandelpark

Toen Rome in 1870 de hoofdstad was geworden van het verenigde Italië, veranderde de Gianicolo van een strijdtoneel in een wandelpark voor het volk – en dat is het eigenlijk tot de dag van vandaag gebleven. Het is even klimmen maar het resultaat (het prachtige uitzicht en de herinneringen aan de grote eenheidsstrijders uit het Italiaanse verleden) mag er wezen. Vergeet alleen niet om 12 uur even je oren dicht te doen.