10 dingen die je nog niet wist over het Colosseum en de Spelen in Rome

Het Flavische Amfitheater, beter bekend als het Colosseum, is een van Romes grootste, beroemdste en meest bekende monumenten. De geschiedenis die er achter de ruïne schuilgaat spreekt al eeuwen tot de verbeelding en wekt bij de moderne mens al snel vooral walging en gruwel op. Niet voor niets zijn het Colosseum en de gladiatorengevechten al talloze keren verwerkt in films, series en boeken. Die populariteit is natuurlijk mooi, maar heeft er tegelijkertijd voor gezorgd dat er veel hardnekkige mythen en onjuistheden zijn ontstaan over wat zich in de arena afspeelde in de oudheid.

In zijn boek Discovering the Colosseum, verkrijgbaar via Amazon.com, doet Rome-kenner Mauro Poma zijn best de mythen te ontkrachten en de feiten boven tafel te krijgen. Poma, Romein van geboorte, woont in Nederland maar is al jaren gids in de eeuwige stad. In zijn boek komt het grootste en meest indrukwekkende icoon van het oude Rome langzaam tot leven – niet alleen in de details over het bouwwerk zelf, maar vooral ook dankzij de gedetailleerde beschrijvingen van wat er tijdens de grote Spelen allemaal in het Colosseum aan de ogen van de joelende toeschouwers voorbij trok. En dat was een stuk meer dan enkel een paar gevechten tussen gladiatoren…

Om een voorproefje uit Poma’s fijn geschreven en gedegen boek te geven, heb ik uit de berg aan informatie de 10 meest interessante, voor veel toeristen verrassende weetjes verzameld over het Colosseum en de fameuze Romeinse Spelen:

1. Spelen waren er niet voor heel het volk

Het was niet mogelijk om kaartjes te kopen voor een gladiatorengevecht. In die zin waren ze dus niet, democratisch gesproken, voor iedereen toegankelijk. Het bijwonen van spelen in het Colosseum was een voorrecht dat uitsluitend was voorbehouden aan Romeinse burgers, die vanwege hun rang, religieuze of politieke ambt, gilde of een andere vereniging waar ze deel van uitmaakten een min of meer vaste plek in het amfitheater hadden. Wie lager in rang stond kon enkel binnenkomen als speciale gast van een beschermheer. Dit bleef zo tot in de vierde eeuw – en ook toen kregen alleen sommige senatoren op persoonlijke titel een stoel toebedeeld. Deze informatie is bekend omdat veel resten van marmeren stoelen zijn teruggevonden, waarop enkel de sociale klasse van degene voor wie hij bestemd was gegraveerd. Op sommige van die fragmenten zijn ook inscripties met familienamen te vinden – namen die simpelweg werden uitgevaagd en opnieuw gegraveerd wanneer de plek aan een ander familielid of een heel andere familie werd toebedeeld.

2. Geen vrouwen en zeker geen wijn

In films en series is de camera nogal eens gericht op de keizerlijke loge in het Colosseum. In vol ornaat en met versnaperingen in de hand zien we de keizer met zijn naasten genieten van het schouwspel. Eten mocht wel, maar het nuttigen van alcohol in het amfitheater was ten strengste verboden. Toen keizer Commodus die regel aan zijn laars lapte en er rustig op los dronk tijdens de Spelen, was de kritiek dan ook niet van de lucht. Daarnaast suggereren filmbeelden vaak een gemengd publiek op de tribunes van het Colosseum. In werkelijkheid werden mannen en vrouwen (ook de hooggeplaatste dames) van elkaar gescheiden. Alleen de Vestaalse maagden mochten, bij hoge uitzondering, eerste rang zitten – alle andere vrouwen moesten in speciale (hogere) ringen zitten.

3. Na een gevecht was de show verre van over

Een enkel gevecht kijken, zoals we dat tegenwoordig bij een voetbalwedstrijd doen, was er niet bij. Spelen duurden weken, soms maanden voort en in het Colosseum werden in die periodes uitsluitend hele dagprogramma’s aangeboden. In de ochtend werden alle hoofdrolspelers van de dag aan het publiek voorgesteld, waarna eerst dierengevechten en jachttaferelen aan de beurt waren. Rond het middaguur was het tijd voor de pauze, die men benutte om openbare executies uit te voeren. Als alle terdoodveroordeelden geëxecuteerd waren, kon het gewone programma verder gaan. Pas later in de middag was het tijd voor het hoogtepunt van de dag: de gladiatorengevechten.

4. Het was niet alleen maar spektakel in het Colosseum

Een Romein kon over het algemeen gemakkelijk een hele dag doorbrengen in het Colosseum, maar er waren onvermijdelijk de nodige pauzes tussen de verschillende shows en dus de nodige saaie wachttijden. De tijd die men wachtend op de trappen doorbracht werd gedood met backgammon-achtige spelletjes, zoals blijkt uit de archeologische aanwijzingen (in de stenen uitgekraste speelborden). De speelstukken, vaak van bot of terracotta, nam men zelf mee. Niet zelden werd er om flinke bedragen gespeeld. Dat moest enigszins verhuld gebeuren: gokken was in principe altijd (met uitzondering van de Saturnalia eind december) verboden in Rome.

5. In het Colosseum werden vooral leeuwen en tijgers ‘gebruikt’

Bij dieren in het Colosseum denken de meeste mensen tegenwoordig, mede dankzij de film Gladiator, vooral aan leeuwen en tijgers. In werkelijkheid was het scala aan dieren dat voor de toeschouwers in de arena werd opgediend ontzettend divers. Van krokodillen tot nijlpaarden, van hyena’s tot giraffen: niets was te gek. Sterker nog, hoe exotischer hoe beter. De meeste van deze wilde beesten kwamen uit de Romeinse provincies in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Ze werden letterlijk met duizenden tegelijk gedood tijdens de Spelen in Rome. Het levend laten vangen en over duizenden kilometers transporteren van al die dieren was een geweldig complexe en vooral kostbare onderneming. Niet voor niets waren het eigenlijk alleen de meest succesvolle generaals, en later de keizers, die zoiets konden financieren.

6. Alle dieren werden uiteindelijk opgepeuzeld in de arena

In zekere zin is dit waar, maar het gebeurde niet altijd direct ten gevolge van de geleverde strijd. Bij de jacht of tijdens gevechten gedode dieren hadden ook na de bloedige strijd in de arena nog zo hun nut: de kleinere beesten werden de maaltijd van dieren die nog even mee moesten tijdens langdurige festiviteiten, terwijl het vlees van de grotere exemplaren werd aangeboden aan de (minder bedeelde) toeschouwers in het Colosseum – burgers die het zich in het dagelijkse leven niet konden veroorloven vlees te eten.

7. Gladiatoren waren (niet) de grootste slachtoffers in het Colosseum

Gladiatoren behoorden misschien niet tot de bovenlaag van de samenleving, maar ze hadden toch zeker een soort waardigheid en konden een goede reputatie opbouwen – en bij aanhoudend succes zelfs uitgroeien tot een soort popsterren en hun vrijheid winnen. De minst benijdenswaardige hoofdrolspelers in de arena waren dan ook niet eens zozeer de gladiatoren, maar vooral de terdoodveroordeelden. De meesten waren deserteurs, landverraders of vreemde krijgsgevangen. Berucht zijn de christenvervolgingen, maar hoewel er zonder twijfel christenen in het Colosseum zijn gedood was de officiële aanklacht tegen hen (voor zover wij kunnen nagaan) niet van religieuze aard. Er moest immers wettelijk gezien wel een echte criminele daad vastgesteld kunnen worden voordat men over kon gaan tot publiekelijke executie.

8. Executies in het Colosseum: het zwaard, de brandstapel, de leeuwen en…?

Executies konden op verschillende manieren worden voltrokken in het Colosseum. Er was het simpele ad gladium, de dood door het zwaard, of de brandstapel waarop men levend verbrand werd (ad flammas). Maar ook kruisiging behoorde tot de mogelijkheden, of zelfs het letterlijke voor de leeuwen gegooid worden (ad bestias) tijdens de dierengevechten. Misschien wel het meest treurige lot wachtte de veroordeelden die een rol moesten spelen in een nagebootste mythologische scène – de hoofdrol van het personage dat aan het einde van het verhaal op meestal nogal gruwelijke wijze stierf, wel te verstaan. Een voorbeeld: in de Colosseum-versie van de mythe van Icarus moest de veroordeelde met ‘vleugels’ zichzelf van een hoge stellage naar beneden storten en zo vrijwillig te pletter vallen. En dat allemaal om de tijd vrij letterlijk te doden tijdens de lunchpauze.

9. Gladiator van beroep, vrijwillig en met trots

Aanvankelijk waren gladiatoren exotische krijgsgevangen van allerlei pluimage, of door hun meesters afgedankte slaven – feitelijk een beetje een ongeregeld zooitje. Maar in de loop der eeuwen ontwikkelde het gladiator-zijn zich tot een ware professie, waarin verschillende specialisaties mogelijk waren. Het was dan misschien verworden tot een soort beroep, maar het leven van een gladiator was daarom niet minder zwaar. Het bestond voornamelijk uit eindeloze trainingen op de speciale gladiatorenscholen, onder vaak erbarmelijke omstandigheden. Er waren er ook die vrijwillig voor dat zware bestaan kozen. Eenmaal gekozen voor of veroordeeld tot het beroep van gladiator was men overgeleverd aan de impresario’s en kon men verhandeld worden. Daar stond tegenover dat een slaaf, na enkele jaren van succesvolle gevechten in de arena, niet alleen eeuwige roem maar ook zijn vrijheid kon verdienen.

10. Ook vrouwen betraden de arena

Er waren gedwongen gladiatoren en er waren vrijwillige gladiatoren, maar er waren ook… vrouwelijke gladiatoren! Vanaf de keizertijd kwamen gevechten tussen vrouwen voor in de arena, precies op de manier waarop mannelijke gladiatoren elkaar bevochten. Dit gebruik werd niet door iedereen even gewaardeerd, zeker niet door de meer geleerde chroniqueurs van Rome die de geschiedenis aan ons hebben overgeleverd. Desalniettemin gingen de vrouwengevechten door, totdat ze ten tijde van keizer Septimius Severus verboden werden. Ook daarna verdwenen de gladiatrices overigens niet helemaal van het toneel: de vrouwengevechten bleven clandestien georganiseerd worden.

Meer lezen?

Discovering the Colosseum is door Mauro Poma in eigen beheer uitgegeven. Je kunt via Amazon.com een exemplaar bestellen (€ 10). Ook verkrijgbaar in het Italiaans, zowel in gedrukte vorm en als ebook (€ 3,99).