De paradigmawisseling van Parmenides

Gisteren introduceerden we Parmenides van Elea en beschreven we het filosofische gedicht dat hij achterliet. Daarin wordt duidelijk dat hij een fundamenteel verschil ziet tussen wat de ‘gewone’ stervelingen zien en ervaren, en wat ware kennis is.

To be or not to be: wat is, kan onmogelijk niet zijn

Parmenides krijgt van de godin die hem in het gedicht de waarheid openbaart het inzicht dat stervelingen samen een bedrieglijk samenhangend wereldbeeld opbouwen. Bedrieglijk, omdat ze eerst een fundamentele fout hebben gemaakt. In plaats van uit te gaan van het zijnde, dat is en onmogelijk niet kan zijn, menen zij over zijn en niet zijn te kunnen spreken. Maar wat is, kan logischerwijs niet verschillen van datgene (‘iets anders’) wat (‘ook’) is. Toch spreken de dwalende stervelingen almaar over wat is en wat niet is, over licht en donker, over leven en dood. Volgens Parmenides en het goddelijke inzicht dat hij als enige heeft verkregen, roepen de mensen de veelheid van de verschijnselen zelf in het leven door een denkwet te overtreden.

Wat is er ‘nieuw’ aan de filosofische ideeën van Parmenides? Hij zegt een theoretische denkhouding te hebben ontdekt, en zet deze in contrast met wat mensen ‘weten’ over de alledaagse ervaringswerkelijkheid. Hij presenteert dit inzicht als een soort hervonden verheven kennis. Parmenides heeft daarmee, wat je ook vindt van zijn ideeën, een nieuw terrein onder de filosofische aandacht gebracht. Hij heeft als een van de eerste (van wie werk is overgeleverd) het gebied van menselijke opvattingen en waarnemingen op een filosofische wijze beschouwd.

Parmenides raakte er daarbij van overtuigd dat mensen de mogelijkheid hebben om hogere kennis te verwerven, kennis die kwalitatief verschilt van de alledaagse kennis gebaseerd op ervaring en zintuiglijke waarneming. Kennis die niet berust op subjectieve meningen, maar die echte, objectieve grond vindt in het door Parmenides geïdealiseerde denkvermogen.

Een paradigmawisseling

De vraag die Parmenides zijn lezers in feite stelt is deze: aanvaard je hem als gids? Vertrouw je erop dat hij je zal leiden naar het ‘licht’? Of houd je liever de wereld waarin licht en donker beiden opeenvolgend voorkomen als de echte wereld? Heeft hij de waarheid ontdekt of is hij juist verstrikt geraakt in een web van zelf gecreëerde (gedachte) problemen?

De antwoorden op die vragen mag iedereen zelf uitmaken natuurlijk. Parmenides ziet hoe dan ook een fundamentele tegenstrijdigheid tussen de ervaringswerkelijkheid en het denken en kiest voor dat laatste. Alle verscheidenheid die zich aan de mens opdringt via zijn zintuigen, zelfs de uiteindelijke verscheidenheid die men ervaart tussen dode en levende materie, kun je logisch herleiden tot het zijnde, dat een is en heel is. Wanneer je leven en dood ziet als een combinatie, een naast elkaar bestaan van zijn en niet-zijn, dan is dat niets meer dan een door je zintuigen gecreëerde denkfout.

Een paradigmawisseling was voorgesteld.