Piazza Augusto Imperatore: niemandsland in Rome

*Dit is een aflevering in de wekelijkse serie ‘Straatverhalen van Rome’.*

‘Degrado e abbondono’ (aftakeling en verlating), ‘terra di nessuno’ (niemandsland): de Italiaanse krant Corriere della Sera liegt er niet om. In een artikel van maart van dit jaar concludeert een journalist dat er van de goede bedoelingen – een wandelgebied creëren, de ‘groene zone’ rond Augustus’ mausoleum herinrichten – voor Piazza Augusto Imperatore in het centrum van Rome weinig terecht is gekomen. Uitstel, geen afstel, zeggen de autoriteiten. Maar de voorziene kosten van ongeveer 17 miljoen euro in combinatie met de nog altijd toenemende economische crisis lijken nu toch vooral op dat laatste te wijzen.

Een vierkant plein
Misschien ben je er wel eens geweest; het wat vreemde, vierkante plein dat ingeklemd ligt tussen de Tiber en de drukke Via del Corso. In dat geval zul je waarschijnlijk denken dat het niet meer dan terecht is dat men niet nog eens 17 miljoen investeert in dit nogal onooglijke plein, met in het midden een verwaarloosde ruïne als bedorven kers op een ingestorte taart. Zoals altijd zit ware schoonheid echter van binnen. Om een eerlijk oordeel te kunnen vormen over de herstructureringsplannen, staat in de serie Straatverhalen van Rome vandaag Piazza Augusto Imperatore centraal – het Plein van Augustus de Imperator.

Bevrijd de monumenten!
Het is 21 April, 1924. Benito Mussolini spreekt op het Campidoglio-plein over ‘de problemen van Rome’. De grandeur van het antieke Rome moest weer zichtbaar worden door middel van de liberazione (bevrijding) van de monumenten uit de oudheid. Zo groots was het nieuwe Italië van Mussolini dat de hoofdstad in ere hersteld moest worden. De parallel met de macht van het oude Rome moest letterlijk zichtbaar zijn in de straten van de stad; de belangrijkste monumenten uit die tijd moesten daartoe worden ontdaan van ‘latere toevoegingen’ zodat ze ‘opnieuw onthuld’ werden. Want, zo meende Mussolini, voor het eerst sinds Augustus was Italië weer zo groot als het oude Rome. Natuurlijk koos hij daarbij precies die elementen uit de geschiedenis van Italië die het best ingezet konden worden om zijn eigen politiek/ideële boodschap te ondersteunen. De oude stenen van de stad kregen in hun nieuwe verband een nieuwe betekenislaag, die meer inzicht biedt in de sociale, politieke en maatschappelijke processen van Mussolini’s tijd dan in die van de oudheid.

Een plein wordt geboren
Mussolini’s ideeën materialiseerden zo in het straatbeeld van Rome. Een van de belangrijkste en meest ingrijpende ‘bevrijdingsprojecten’ was de creatie van Piazza Augusto Imperatore. Waar nu het plein ligt, bevond zich nog geen 100 jaar geleden een dichtbevolkte woonwijk. De wirwar van straten en huizen kon echter niet aan Mussolini’s oog onttrekken dat zich hier een paar van de belangrijkste herinneringen schuilhielden aan zijn grote voorbeeld en inspiratie: keizer Augustus (27 v.Chr. – 14 n.Chr.). Overwoekerd door onkruid en begroeing stond hier, allereerst, Augustus’ laatste rustplaats, zijn mausoleum. Daarnaast: de Ara Pacis (Vredesaltaar), een van de symbolische hoogtepunten van het bouwprogramma van de Romeinse keizer.

Propagandamachine
27 jaar voor het begin van onze jaartelling slaagt Gaius Iulius Caesar Octavianus erin alle macht in Rome naar zich toe te trekken. Om zijn positie verder veilig te stellen – Rome is van oudsher een republiek en wars van despoten en alleenheersers – heeft Augustus een uitgebreide propagandamachine in het leven geroepen. Kunst en cultuur bloeiden op onder zijn bewind, niet alleen omdat er vrede in het rijk was en de welvaart letterlijk vanuit de veroverde gebieden bleef toestromen, maar ook omdat de keizer verschillende kunstvormen gebruikte voor zelfverheerlijking en daarmee een stimulans gaf aan de ontwikkeling ervan. Beroemd is de uitspraak van Suetonius dat Augustus ‘Een stad van baksteen aantrof, en er een van marmer achterliet’. Het uitgebreide bouwprogramma voor Rome droeg bij aan de propaganda van de keizer.

Na enkele militaire overwinningen in Gallië en Spanje keerde Augustus terug naar Rome. Hij had de rust in het hele rijk hersteld, wat zijn populariteit bij rijk en arm vergrootte. Daarom was het een slimme zet de door hem gebrachte vrede, de Pax Romana, zoveel mogelijk te gebruiken in zijn propaganda. Ter ere van de vrede liet hij de Ara Pacis (letterlijk: Altaar van de Vrede) bouwen. Het altaar, ingewijd in 9 v.Chr., zou een lofzang worden op de vrede en welvaart die Augustus het Romeinse rijk had gebracht. Deze boodschap werd verhuld in prachtige symbolische en mythologische reliëfs, die alle zijden van het altaar sierden.

De Ara Pacis stond niet op zichzelf. Het maakte deel uit van een groter bouwproject, dat Augustus op deze plek realiseerde. Hij liet hier ook zijn mausoleum, zijn eigen grafmonument, neerzetten en gaf opdracht tot de bouw van een zogenaamd horologium: een soort reusachtige klok in de vorm van een lange hoge obelisk. De tijdmeting gebeurde aan de hand van de schaduw van die pilaar, die als de wijzer van een klok over de omgeving viel.

9 blokken marmer
Augustus’ monumenten raakten in de eeuwen na de oudheid in de vergetelheid. Maar dan koopt een zekere kardinaal Giovanni Ricci uit Montepulciano – we zijn inmiddels in de 16de eeuw beland – negen blokken marmer op. Wat hij op dat moment niet wist, was dat zijn marmerblokken afkomstig waren van het vredesaltaar van keizer Augustus. Giovanni heeft nooit van zijn ‘vondst’ geweten: het zou nog eeuwen duren voordat de herkomst aan het licht kwam.

In 1859 kwamen, bij werkzaamheden in het Palazzo Peretti in Rome, fundamenten van het vredesaltaar aan het licht. Talloze fragmenten werden opgegraven en vonden direct een weg naar privéverzamelingen en musea over de hele wereld. Sommige delen werden verkocht aan de Galleria degli Uffizzi in Florence, andere aan het Louvre in Parijs. Pas in 1903 zouden alle brokstukken definitief herkend worden als behorend tot de beroemde Ara Pacis, dankzij de Duitse archeoloog Friedrich Von Duhn.

De fascisten grijpen in
Nu vond ook de Italiaanse overheid het tijd voor een officiële opgraving. Toen men ongeveer de helft van het monument had blootgelegd bleken de omstandigheden van de opgraving toch te complex: men staakte de operatie. Pas onder het fascistische bewind, in 1937, werd besloten, om de hierboven genoemde redenen, om de opgraving weer op te pakken. Maar dan groots.

Mussolini wilde het mausoleum van Augustus in oude glorie herstellen en veegde hiervoor een complete Romeinse stadswijk van de kaart. Ook de Ara Pacis moest opnieuw worden opgebouwd en hier worden geplaatst. Waar is hier? Het gloednieuwe Piazza Augusto Imperatore.

Tussen juni en september 1938 maakte architect Ballio Morpurgo alles gereed om de Ara Pacis opnieuw op te bouwen. Er werd een verhoging aangebracht waar het vredesaltaar op moest komen te staan, en een overdekking in de vorm van een portico moest beschutting bieden tegen regen en wind. Voor de gelegenheid werd de complete tekst van de Res Gestae, een beroemde inscriptie met daarop het publieke ‘testament’ van keizer Augustus, op een muur aangebracht. De (her)inauguratie van het monument werd, om de symboliek mooi af te ronden, gehouden op 23 september, de geboortedag van Augustus.

De rest van het plein werd geconstrueerd rondom het vervallen en door begroeiing overwoekerde mausoleum van Augustus. De galerijen die aan drie zijden rond het plein werden aangelegd, zijn typische voorbeelden van de strenge fascistische architectuur en werden versierd met reliëfs die dezelfde ideologie ondersteunden. Zoals gezegd werden voor het project alle bestaande woningen zonder al te veel scrupules van de kaart geveegd. De twee kerken mochten blijven staan en zijn in de plannen voor Piazza Augusto Imperatore geïntegreerd. Alle inspanningen ten spijt, raakten de monumenten die de glorie van het Rome van Augustus in herinnering moesten brengen, na het fascistische tijdperk ernstig in verval. Piazza Augusto Imperatore werd een verloederde plek, waar je zeker in de avonduren maar beter weg kon blijven. Had Augustus zich in zijn graf om kunnen draaien, dan had hij rondom voornamelijk zicht gehad op zwervers, prostituees en verslaafden. Een weinig keizerlijk uitzicht.

Pax Americana
Halverwege de jaren 90 van de vorige eeuw bleek dat uitlaatgassen en temperatuurstijgingen de Ara Pacis ernstig in gevaar hadden gebracht. In 1995 besloot de gemeente Rome dat het tijd was om de behuizing van de Ara Pacis, Morpurgo’s portico, te vervangen door een fatsoenlijk onderkomen.

Wat uit noodzaak werd geboren, werd een belangrijke en symbolische nieuwe stap in het bouwprogramma van Rome – alweer. De opdracht voor het ontwerp van de nieuwe behuizing ging naar Richard Meier, een beroemd Amerikaans architect.
De toenmalige burgemeester Rutelli, verantwoordelijk voor het project, wist dat de keuze voor een niet-Italiaanse architect met een voorkeur voor moderne, strakke, transparante constructies niet onopgemerkt voorbij zou gaan. Rome wordt toch, als ‘bakermat van de westerse beschaving’, een beetje beschouwd als erfgoed van iedereen. Daar kwam nog bij, dat er sinds Mussolini in het centrum van Rome niet één nieuw gebouw meer was gebouwd. Nu werd het symbool van de Pax Romana onder handen genomen door een vertegenwoordiger van de Pax Americana. Natuurlijk zou er kritiek komen.
Toch staat het ‘benzinestation’ – de weinig flatteuze bijnaam van het nieuwe Ara Pacis Museum – alweer jaren fier overeind. Maar met de plannen voor de rest van Piazza Augusto Imperatore is het, zoals de Corriere della Sera meldde, er bedroevend voor.

Il grande imperatore
Volgend jaar herinnert Rome de tweeduizendste sterfdag van de keizer die baksteen in marmer veranderde – Augustus stierf op 19 augustus in 14 n.Chr. in het plaatsje Nola. Lilli Garrone, de journalist van de Corriere della Sera, gelooft er niet meer in en schaamt zich nu al voor het beeld dat de wereld voorgeschoteld zal worden – zoals zo vaak gebeurt zal Rome (Italië) volgens imagoschade lijden wanneer de wereld ziet hoe er wordt omgegaan met ‘la tomba del grande imperatore’.

De schaamte voorbij
Garrone representeert, denk ik, een grote groep Italianen wanneer ze spreekt van schaamte op het internationale toneel. Om dat voor te zijn, benadrukt ze maar vast dat ze zichzelf terdege bewust is van de ‘grootsheid’ van het verleden en het belang van de tombe. Daarmee plaatst ze zichzelf midden in het, uiteraard subjectieve, debat dat vooral gericht is op het historische belang van deze plek in Rome. Haar oproep is daarmee echter helaas aan een almaar dalend groepje toehoorders gericht. Helaas, maar ook begrijpelijk – Europa in het algemeen en Italië in het bijzonder maken een geweldige crisis door en alle uitgaven moeten meer dan ooit publiekelijk worden verantwoord.

Wellicht zou het daarom beter zijn als het genoemde ‘internationale toneel’, vanwaar de spelers vooral van comfortabele afstand verwijtend wijzen of honend lachen om wat er allemaal gebeurt in het land dat wij beschouwen als de bakermat van ‘onze’ beschaving, meer nadacht over een constructieve bijdrage aan het debat. Een bijdrage die niet gebukt gaat onder schaamte en lijmpogingen van een gebroken imago. Want misschien is het wel zo dat Piazza Augusto Imperatore in Rome niet van de ondergang gered moet worden vanwege de tombe van een man die het totalitarisme zo wat uitvond. Misschien is het zo dat er in Europa bijna geen enkele plek bestaat waar de loop van duizenden jaren geschiedenis zo nauw verweven is met stadsplanning en stedelijke architectuur. En misschien dat er daarom, filosofisch gezien, over hoe wij mensen leven in en uiting geven aan onze stedelijke omgeving, veel grotere inzichten te behalen vallen op deze plek in ‘ons’ Europa.