De verborgen straat van de pausen

In Rome liggen de verhalen uit het verleden letterlijk op straat. Aan de hand van straatnamen die je op de bordjes – sinds 1814 van marmer dankzij paus Pius VII – kunt lezen, wandel je de geschiedenis van de eeuwige stad letterlijk achterna. Vrijwel iedere via, vicus of viale is namelijk vernoemd naar een persoon of gebeurtenis die het leven van de stad Rome op de een of andere manier getekend heeft.

Ter ere van de witte rook die eerder deze week uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel kwam, stappen we vandaag in de voetsporen van een aantal benauwde pausen, die een 800 meter lang, verborgen straatje bewandelden om hun vege lijf te redden…

DE KLEINE DOORGANG

Precies op de grens tussen Vaticaanse en Italiaanse bodem, aan de rand van het Sint Pietersplein, zie je parallel aan Bernini’s colonnade een oude, middeleeuws aandoende hoge muur. Van de buitenkant lijkt het een verdedigingsconstructie en doet niets vermoeden dat het in feite een verborgen, overdekte wandelgang is. Het meest beschutte straatje dat je in Rome zult vinden wordt in de volksmond de passetto genoemd, de ‘kleine doorgang’. Deze doorgang leidt de wandelaar vanuit de Sint Pieter naar de Engelenburcht, 800 meter verderop.

Toen Rome in 546 n.Chr. (bijna honderd jaar na de val van het West-Romeinse rijk) voor een deel in handen viel van de Ostrogoten, kwam hun vernielzuchtige leider Totila zijn belofte om van Rome één grote graasweide te maken gelukkig niet na. Wel verwoestte hij een groot deel van de stadsmuren, onder andere bij het graf van Hadrianus (het monument dat we nu kennen als de Engelenburcht). Keizer Aurelianus had dat graf voor een deel in zijn Aureliaanse ommuring opgenomen en vanaf dat moment was Hadrianus’ eeuwige rust voorgoed verstoord: de tombe trad in dienst als burcht en zou in deze onstuimige tijden vooral dienen ter verdediging van Rome.

In 800, toen Karel de Grote door paus Leo III was gekroond tot keizer van het Heilige Roomse rijk, voelde men de noodzaak om de stadsmuren opnieuw op te bouwen. Rome moest immers het centrum worden van het nieuwe, heilige rijk, en de pelgrimsplaats die de Sint Pieter was diende naar behoren beschermd te worden. Toen de inwoners van Rome echter begonnen te vermoeden dat het akkoord tussen de paus en de nieuwe keizer de autonomie van de stad in gevaar bracht, kwamen ze in opstand. De net gebouwde muur bij de burcht kreeg het zwaar te verduren.

Toen Rome even later een aanval te verduren kreeg van de Saracenen, was de Sint Pieter dus een makkelijk doelwit geworden. De Arabische inval had succes en drong door tot in de crypte van de Sint Pieter.

EEN ENGEL VERSCHIJNT

Al eeuwen eerder, aan het einde van de 6de eeuw, was er iets wonderlijks gebeurd, waardoor de burcht van Hadrianus onder een andere naam verder door het leven zou gaan. Rome werd in die dagen geplaagd door de pest, waar zelfs de paus het slachtoffer van werd. Zijn opvolger Gregori­us organiseerde een speciale processie, een smeekbede gericht naar boven, om de pest uit de stad te verdrijven. Toen ze bijna bij de Sint Pieter waren, zag Gregorius aan de hemel, precies boven de burcht, de aartsengel Michaël verschijnen met een zwaard in zijn hand. Het volgende moment stak Michaël het zwaard in de schede. Gregorius interpreteerde het als teken: de pest was voorbij. Ter ere van dit verhaal – dat de naam Engelenburcht in het leven riep – werd er eeuwen later bovenop het mausoleum van Hadrianus een beeld van Mi­chaël met zwaard geplaatst.

Verdedigingstechnisch moest er nog wel het een ander gebeuren rondom het Vaticaan. Om een aanval als die van de Saracenen in de toekomst te voorkomen, werd onder leiding van paus Leo IV en de nieuwe keizer van het Heilige Roomse rijk in de 9de eeuw een defensieve constructie aangelegd die heel het Vaticaan omsloot. Ze begonnen met de verbinding tussen Sint Pieter en Engelenburcht. De nieuwe muur bleek dit keer stevig genoeg om eeuwen te blijven staan.

VLUCHTROUTE

Het waren in heel Europa nog eeuwenlang woelige tijden. In de 13de eeuw was het paus Nicolaas III (1277-1280) die voor het eerst zo voor zijn eigen veiligheid vreesde, dat hij het nodig achtte een vluchtweg te creëren vanuit de Sint Pieter, voor noodgevallen. Bovenop de muur die naar de – veel beter verdedigbare – Engelenburcht liep, liet hij een looppad aanleggen. De passetto was geboren. In 1492 droeg paus Alexander VI zijn eigen steentje bij aan de vluchtroute: hij liet een route aanleggen bovenop de bestaande, zodat de passetto in een overdekte galerij veranderde.

Zo’n 30 jaar later, in 1527, kwam de vluchtgalerij goed van pas. Op 6 mei van dat jaar vond de beruchte Sacco di Roma (Plundering van Rome) plaats – een plundering van de stad door een leger van Duitse en Spaanse huurlingen onder leiding van Karel V. De stad werd flink geraakt en paus Clemens VII moest zijn vege lijf zien te redden. Volgens de overlevering begeleidde een trouwe Zwitserse Gardist hem door de passetto, met een fakkel in de hand.

DE LAATSTE GALERIJ

De muur van de passetto deelde vanaf de 16de eeuw – toen een nieuwe, betere muur parallel aan de oude werd gebouw – de wijk Borgo in tweeën. Sindsdien spreken de Romeinen van de Borgo Vecchio aan de ene zijde, en de Borgo Nuovo aan de andere, richting de nieuwe muur. Verschillende nieuwe poorten en doorgangen werden bij deze gelegenheid in de oude muur gemaakt. De Engelenburcht veranderde in deze periode, toen er rust en welvaart heersten in Rome en de pausen geen versterkte burcht meer nodig hadden, in een gevangenis. De laatste wijziging die werd aangebracht kwam van paus Urbanus VIII, die ook de bovenste galerij liet overdekken.

Momenteel kun je de Passetto di Borgo, zoals de oude pauselijke vluchtroute nu wordt genoemd, helaas niet bezoeken. Soms, bij bijzondere gelegenheden, wordt de geheime gang echter toch weer voor het publiek geopend.