‘Met tierende lippen, onopgesmukt en ongeparfumeerd’

Ze inspireerde talloze kunstenaars door de eeuwen heen, en bracht Michelangelo er zelfs toe om haar groots en in vijfvoud af te beelden op zijn meesterwerk: het plafond van de Sixtijnse kapel in Rome. Toch is ze tegenwoordig niet erg bekend bij het grote publiek. De vrouw waar we het over hebben heet Sibille, en werd door de Griekse wijsgeer Heraclitus (ca. 540-480 v.Chr.) als volgt omschreven: ‘De Sibille, met haar tierende lippen vreugdeloze dingen uitend, onopgesmukt en ongeparfumeerd, bestrijkt met haar stem meer dan duizend jaren, dankzij de god in haar.’

GEHEIMZINNIGE TEKSTEN
Wanneer Romeinse auteurs over haar spreken hebben ze het meestal over Sibille van Cumae en haar Libri Sibillini (Sibillijnse Boeken), een verzameling geheimzinnige orakelspreuken die veilig werden bewaard in de tempel van Jupiter in Rome. In noodsituaties of bij zeer gewichtige zaken werden de boeken, vanaf de republikeinse tijd (ca. 5e-1e eeuw v.Chr.) tot ver in de keizertijd (de eerste eeuwen n.Chr.), geraadpleegd en de profetische (in het Grieks opgestelde) uitspraken geduid. Daartoe was enkel een speciaal team van beheerders en interpretatoren gemachtigd. De oude orakels waren zo geheimzinnig en invloedrijk, dat er een verhalengoed ontstond rondom de oorsprong ervan.

DRIEMAAL DRIE
Een van de eerste koningen van Rome, Tarquinius Priscus (of Superbus, daar zijn de oude Romeinse auteurs niet eenduidig over), had vernomen van de verzameling zeer betrouwbare orakelspreuken van de bekende waarzegster Sibille van Cumae, Libri Sibillini. Wie de toekomst kan voorspellen kan oppermachtig worden, dacht hij, en hij zette zijn zinnen op de aankoop van de spreuken. Maar Tarquinius was eveneens een gewiekst zakenman: hij weigerde de door Sibille gevraagde prijs te betalen. Daarop reageerde Sibille door drie boeken te verbranden, waarna ze exact hetzelfde aanbod herhaalde. Tarquinius begon te wankelen, maar weigerde toe te geven – en weer gingen er drie boeken in vlammen op. Verslagen ging Tarquinius, die het belang van de boeken inzag, alsnog door de knieën; voor de laatste drie boeken betaald hij dezelfde prijs die was geboden voor de hele stapel.

De 3 boeken die uiteindelijk in handen van de Romeinse staat kwamen, werden bewaard en bewaakt in de belangrijkste tempel van Rome. Het verhaal van Tarquinius draagt natuurlijk bij aan de perceptie van de waarde van de orakels, maar is grotendeels legendarisch – de geheimzinnige teksten van Sibille stammen vermoedelijk uit Klein-Azie, waar ze door een zekere Sibille van Erythrai zouden zijn geschreven.

DE SIBILLEN
Nog een Sibille, dus. Er is in en na de oudheid nogal wat verwarring geweest over de vrouw Sibille, voornamelijk vanwege haar diverse manifestaties op meerdere plekken. In de loop der jaren is men vanzelf gaan spreken van ‘de Sibillen’ als een groep vrouwelijke, heidense profeten. Zij ontvingen boodschappen van goden (vaak van Apollo), en wanneer ze in trance raakten, spraken ze Griekse teksten uit die in hexameters werden opgetekend. Meestal werden de waarzegsters voorgesteld als oudere, nomadische vrouwen.

Sibillen werden over het algemeen vernoemd naar de plaatsen waar ze actief waren. Volgens de Romeinse auteur Varro Reatinus (116-27 v.Chr.) waren er in elk geval tien: de Sibille van Perzië, van Libië, van Delphi, van Cimmeria, van Erythrae, van Samos, van Cumae, van de Hellespont, van Frygië en van Tibur. In de christelijke traditie werden deze vrouwen in de loop der eeuwen steeds vaker beschouwd als de heidense equivalenten van Israëls profeten.

ORAKEL IN EEN FLESJE
In Rome en Italië bleef Sibille van Cumae het meeste bekendheid genieten. Over haar ging later echter het verhaal de ronde, dat ze naarmate ze ouder ook steeds kleiner werd. Rond het jaar nul zou ze in een klein flesje hebben gepast – een Romeinse variant van de geest in de fles. Inmiddels is er dus, zowel fysiek als in naam, weinig meer van haar over. Wie naar het plafond van de Sixtijnse Kapel tuurt beseft echter dat de oude waarzegster tot in de Renaissance nog een rol van betekenis moet hebben gespeeld.