De mooiste literaire vriendschap

Homerus = Troje =  dat verhaal over dat paard. Niet echt, natuurlijk. In de Ilias, het grote werk van de Griekse schrijver Homerus, draait het niet perse om de Trojaanse oorlog en komt heel dat paard zelfs niet voor. Gelukkig waren schrijvers in de oudheid gewoon om, aan het begin van hun werk, aan te kondigen wat het onderwerp van hun schrijven zou worden. We kunnen Homerus dus zelf vragen waar de Ilias eigenlijk over gaat. Hij antwoordt met de openingszinnen van zijn werk:

‘Vertel, muze, vertel van de wrok van Achilles, Daar kwam voor de Grieken grote ellende uit voort. Naar Hades heen talloze helden.’*

Homerus roept de muzen aan, vraagt om inspiratie voor het werk dat voor hem ligt: een dichtwerk over de wrok van Achilles. Achilles, niet de Trojaanse oorlog, is het hoofdonderwerp van de Ilias. De wrok waarover wordt gesproken, ontstaat als Achilles het Trojaanse meisje Briseïs als oorlogsbuit opeist. Agamemnon, legerleider van de Grieken, misgunde en ontnam de krijgsheld zijn buit. Achilles, de grootste en meest strijdlustige held van de Grieken en de schrik van de Trojanen, trekt zich in wrok terug, zondert zich af en weigert nog mee te vechten. Op zo’n moment is er maar een ding dat je echt nodig hebt: een goede vriend.

Die had Achilles volgens de legende in Patroclos. Deze jongeman wilde niets liever dan vechten, maar plaatste vriendschap boven alles en bleef dus, met tegenzin, bij Achilles en daarmee weg van het strijdtoneel. De Grieken vochten ondertussen verder in de zich voortslepende oorlog met de Trojanen. Op een goed moment komen de Grieken, zo hoort Achilles, zodanig in de problemen, dat hij met zijn hand over zijn hart strijkt en zijn goede vriend Patroclos toestemming geeft om ze te hulp te schieten.

Als in een Shakespeariaanse tragedie treft het noodlot Achilles: juist Patroclos wordt in het heetst van de strijd gedood door Hector, de held van de Trojanen:

‘Duistere wanhoop omwolkte de ziel van Achilles. Met beide handen graaide hij in het grauwe stof en stortte het uit over zijn hoofd en besmeurde er het schone gezicht mee. (…) Antilochos van zijn kant greep al schreiende de handen van Achilles, die deerlijk snikkende anders misschien zich de dolk in de keel had gestoken.’

Tegen zijn goddelijke moeder Thetis, die nu de dood vreesde van haar eigen zoon, die zeker op wraak gezind zou zijn,  sprak Achilles de ontroerende woorden:

‘O moeder, het is waar, dat de Heer van de Olympos voor mijn welzijn veel deed, maar wat voor vreugde of voldoening kan daar nog voor mij in schuilen, want Patroclos is dood. Mijn liefste vriend was hij, mij liever dan wie ook der mannen verloor ik…’

Natuurlijk trok Achilles uiteindelijk, naar aanleiding van de moord op Patroclos, weer ten strijde. Hij zou, verblind door zijn immense verdriet, in een beroemd geworden waas van razernij de grote Hector doden, zijn lichaam achter de strijdwagen binden en het lijk drie triomfantelijke rondes lang om Troje heen slepen. Met de dood van Patroclos kwam dus tegelijkertijd het einde van de wrok van Achilles. De Ilias houdt dan ook na de wraakmoord op Hector op.

Het verhaal van de Ilias is niet een spannend verhaal over een groot paard met soldaten in de buik. Het is het verhaal van de wrok van Achilles, en van de onlosmakelijke band met zijn vriend Patroclos – het enige dat uiteindelijk sterk genoeg blijkt om de wrok te doen verdwijnen naar de achtergrond. In de categorie ‘you jump, I jump’ blijven de mannen elkaar steeds trouw, al druist het soms tegen hun eigen gevoel in. Met Homerus’ beschrijving van het onvoorwaardelijke kameraadschap tussen Achilles en Patroclos is misschien wel een van de mooiste en meest dramatische vriendschappen in de literatuur ontstaan.

Het kan zijn dat je nog niet eerder van Patroclos had gehoord. De kans is groot dat je wel al eens voorbij hem bent gelopen. Op het levendige Piazza della Signoria in Florence, in de Loggia dei Lanzi, houdt Menelaos (de echtgenoot van de vrouw om wie de oorlog in eerste instantie was begonnen) al een paar eeuwen fier het gebeeldhouwde lijk omhoog van de gesneuvelde Patroclos. Aan zijn marmeren gezicht vallen twee zaken af te lezen: rouw om de dood van een strijdmakker, en angst voor de reactie van de man die de Grieken in zijn eentje de overwinning kon bezorgen, maar die zojuist zijn beste vriend had verloren: Achilles.

*De fragmenten zijn afkomstig uit de vertaling van de Ilias van Frans van Oldenburg Ermke.