Aan tafel met de goden

Met kerst duiken we massaal de keuken in en genieten we, het liefst met de hele familie aan tafel, van heerlijke gerechten afgewisseld met gezellige, vrolijke en diepzinnige gesprekken. Terwijl wij hiervoor één avond in het jaar de tijd nemen, deden de oude Grieken en Romeinen dat wat vaker. We duiken de geschiedenis van de feestmaaltijd in, voor een smaakvolle kerst met de klassieken.

Kerstdiner voor lichaam en geest
Kerstmis is… met de hele familie aan tafel. Aantrekkelijke amuses, bijzondere voorgerechten, wild als hoofdgerecht, experimentele desserts, en dat alles begeleid door bijpassende wijnen… Nederland is een zuinig land, maar aan de kersttafel is niets te gek. Het is dé gelegenheid, voor iedereen die dat leuk vindt, om de chef-kok in zichzelf naar boven te halen. Het is misschien ook wel een van de zeldzame gelegenheden waarbij de gezamenlijke maaltijd ook aan de Nederlandse eettafels boven zichzelf uitstijgt.

Met kerst gaat het om meer dan eten. Het gaat om delen, om samen zijn. Natuurlijk tellen ook de spijzen – het is juist de combinatie van genieten van elkaars gezelschap en van de lekkerste gerechten en dranken die over tafel gaan, van de gesprekken, de ontspanning en de warmte. Lichaam en geest worden evenzeer gevoed. Terwijl ik een hele alinea nodig heb om het fenomeen uit te leggen, hadden de oude Grieken genoeg aan één woord genoeg: terpein. Een equivalent in een moderne taal bestaat niet echt, maar het gaat om datzelfde genoegen, die ontspanning en voldoening die ik hierboven beschrijf.

Lachen en koken
Koken, waar komt dat eigenlijk vandaan? Als je erover nadenkt, is het nogal essentieel voor ons mensen. Het is, naast lachen, zelfs een van de weinige zaken die ons van dieren onderscheidt. In dat licht is de oorsprongsvraag des te belangrijker: sinds wanneer koken wij eigenlijk?

De Prehistorie heeft talloze, tastbare bewijzen achtergelaten – potten en pannen, haarden, etensresten – maar er is weinig bekend over hoe een en ander gebruikt en klaargemaakt werd. Om daar een beter beeld bij te krijgen moeten we wachten tot de mens begin te schrijven. Als vanzelf belanden we zo in de klassieke oudheid. De meeste recepten die wij uit de oudheid kennen, komen uit de 4de-eeuwse bundel De re coquinaria van Apicius. Maar uit talloze andere geschreven bronnen, die nog veel ouder zijn, kun je van alles te weten komen over de keuken van de Grieken en Romeinen. Bij Athenaeus van Naucratis bijvoorbeeld (ca. 200 n.Chr.). Zijn Deipnosophistae (‘Geleerden aan tafel’) is een geweldige bron van informatie over het wel en wee aan de klassieke eettafel.

Ga er maar lekker voor liggen
Eten doe je zittend aan tafel, toch? Niet in de oudheid. We hebben het misschien weleens kunnen zien in een film over het oude Rome: dineren gebeurde in de regel liggend, niet zittend. De Grieken waren er al mee begonnen. Zij lagen op een sofa op hun zij, leunend op een arm. Vergis je niet: erg gemakkelijk eten is dat niet – je hebt tenslotte maar één hand over. De voorkeur ging bij de Grieken dan ook uit naar eten dat in stukjes opgediend werd, hapklaar, zodat er geen gehannes op de sofa ontstond. De voorliefde voor hapjes – eten in de vorm van balletjes, rolletjes, etc. – is nog altijd in de Griekse keuken te vinden.

Bacchanaal of godenmaal?
Een uitgebreide maaltijd nam in de oudheid de vorm aan van een banket. Maar wat is een banket eigenlijk? Van oorsprong was het een offermaal, een maaltijd die dus met goden gedeeld werd. Uiteraard consumeerden de goden slechts symbolisch, maar men zat (lag) in zekere zin aan tafel met de goden. Dat goddelijke, ‘spirituele’ aspect van het delen van de maaltijd heeft altijd een belangrijke rol gespeeld. Het werd nog eens benadrukt door de begeleidende zang of muziek.

Een belangrijke bron van informatie over banketten bij de Grieken is Homerus. In zijn epische werk komen nogal wat vorsten voor, koningen van kleine rijkjes, elk met hun eigen paleis en hofhouding. In die paleizen werden vaak banketten georganiseerd, waarbij buren en bevriende koningen graag geziene gasten waren. Het had een zekere diplomatieke ondertoon; gastvriendschap stond centraal en geschenken werden uitgewisseld.

Het punt is: aan een banket deelnemen, een maaltijd delen, samen genieten van eten en drinken, is een vorm van genot die bij de oude Grieken misschien wel in de laatste plaats te maken had met de smaakpapillen.

Het symposium
Naast het banket was er het symposium – een bijeenkomst uitsluitend gewijd aan drinken. In tegenstelling tot wat wij vaak (graag) denken, was dronkenschap niet het doel. Sterker nog, stomdronken worden was tegen de regels, evenals ongepaste seksuele handelingen. Er was een speciale simposiarca die erop toezag dat de regels werden nageleefd. Hij was ook degene die het water met de wijn mengde, en de verhouding bepaalde (gewoonlijk 2/3 of 3/5). Plato, Xenophon, Plutarchus, Athenaeus; ze schreven allemaal over symposia. Als het niet om de drank te doen was, waarom dan wel?

De wijn, de goddelijke gift van Dionysus (Bacchus), diende slechts de geest nog wat te verlevendigen, maar zonder aan scherpte te verliezen. Het symposium was namelijk bij uitstek de gelegenheid voor geleerde discussies, voor het heldere uiteenzettingen en rationele betogen. Dronkenschap zou niet veel bijdragen aan een avond vol scherpzinnige observaties en intelligente gesprekken…

————————————————————————————————————————————————–
Klassieke kerst
Bovenstaande post is een verkorte weergave van het artikel Aan tafel met de goden dat ik eerder schreef voor de Ciao tutti kerstspecial. Wil je trouwens weten wat het favoriete dessert van Cicero was? Dan moet je ook dit even lezen.