Pane e prosciutto

Vandaag struinen we in het Stratenboek van Rome door een van mijn favoriete wijken in Rome: Monti. Hier ademen de op- en aflopende straten en kronkelige stegen overdag vooral rust en loomte – en dat op een steenworp afstand van het Colosseum!

The Full Monty

In de late middag begint Monti zich echter langzaam uit te rekken en ontwaken… Waar je ’s ochtends misschien maar een paar winkeltjes en wat koffiebars tegenkwam, openen nu de hippe boetieks een voor een hun deuren. Als de avond valt kun je daar nog de talloze bars, pizzeria’s en restaurans bij optellen. De straten en pleintjes vullen zich met Romeinse en buitenlandse jongeren die, hangend tegen een fontein of muurtje, in de open lucht van een aperitivo genieten. Als het om Romeins straatleven gaat krijg je in Monti ’s avonds letterlijk The Full Monty…

Wij zijn hier echter niet voor een aperitivo, maar voor een aflevering in de serie straatverhalen van Rome. We wandelen vandaag over de Via Panisperna, en gaan op zoek naar de herkomst van die vreemde naam.

Laurentius van Rome

De zoektocht leidt al snel naar een kerk en bijbehorend klooster, die je beide in deze straat vindt: San Lorenzo in Panisperna, met dezelfde gekke naam dus. Het verhaal van de Via Panisperna is onvermijdelijk verbonden met deze kerk of deze San Lorenzo – de heilige Laurentius in het Nederlands.

Laurentius leefde volgens de overlevering als diaken in het Rome van de derde eeuw, een Rome dat dus volop in beslag werd genomen door de vele christenvervolgingen. Het wordt christenen in deze periode extra moeilijk gemaakt, als keizer Valerianus I besluit om alle kerken te sluiten en de christenen verbiedt om aparte begraafplaatsen te gebruiken.

Toen paus Sixtus II in het jaar 258 besloot om, tegen de nieuwe wetten in, toch een mis op te dragen, werd hij dan ook ter dood veroordeeld. Samen met hem werden vier diakens ter dood gebracht. Laurentius bevond zich niet onder hen, maar werd wel gevangen genomen.

‘Ik ben al gaar; keer mij om en eet mij op’

De keizer spaarde Laurentius echter niet uit liefdadigheid: hij eist van zijn gevangene alle rijkdommen van de kerk. Als Laurentius vraagt om hem dan te laten gaan om al die schatten te verzamelen, haast hij zich om alle kerkelijke bezittingen onder de arme christenen uit te delen. Hij keert met hen terug naar de keizer en spreekt: ‘zie hier, de schatten van de kerk’.

Keizer Valerianus gelooft geen minuut dat er geen échte schatten meer over zijn, en laat Laurentius martelen. Uiteindelijk gaat hij zelfs zo ver dat de hij de arme diaken op een rooster boven een vuur laat branden. De legende vertelt dat Laurentius de volgende woorden sprak: ‘Ik ben al gaar; keer mij om en eet mij op.’

Wonderbaarlijk genoeg stierf Laurentius niet op het rooster, maar na deze foltering werd hij alsnog onthoofd. Daar lijkt het bestaan van een apart relikwie van het hoofd van Laurentius althans op te wijzen. Zijn naamdag wordt ieder jaar op 10 augustus vooral in het uiterste zuiden van Italië groots gevierd (la notte di San Lorenzo, met name in de stad Lecce).

Panis et perna

Nu weten we aan wie de kerk in de Via Panisperna is gewijd, maar nog altijd niet waarom het toevoegsel ‘in Panisperna’ erbij is gevoegd. Hierover doen, zoals dat gaat in Rome, verschillende verhalen de ronde.

Men vertelt in Monti met een glimlach over de broeders van de San Lorenzo in Panisperna die zich, naar het voorbeeld van hun patroonheilige, altijd vrijgevig toonden naar de arme bevolking. Zo hadden ze het gebruik in het leven geroepen om op de naamdag van de heilige panis et perna uit te delen aan de armen: pane e prosciutto, oftewel brood en ham. Het zou kunnen.

Wat ook zou kunnen: Panisperna is een verbastering van ‘palis’ (balken) en ‘sterno’ (buiten), waarin met een beetje goede wil een verwijzing gezien kan worden naar de marteling van de heilige Laurentius op het vuur. Of misschien is dat andere verhaal, over de twee rivaliserende families ‘Pane’ en ‘Perna’ die beide in deze buurt hun woonvertrekken hadden, wel waar…

Eigenlijk is er ook gewoon een tastbaar historisch document waarin de naam verklaard wordt. In een officieel pauselijk bericht van Johannes XXII spreekt men namelijk van de kerk San Lorenzo Parasperna, een term die er alle schijn van heeft een verbastering te zijn van het griekse ‘para’ (bij of dichtbij) en ‘sperno’ (grens), een afgeleide van het oude Latijn. Dat zou betekenen dat de kerk zich in die tijd simpelweg op of bij een grens tussen bepaalde grondgebieden bevond.

Ondanks het bestaan van dit officiële document zijn in de loop der eeuwen verschillende verhalen ontstaan over de herkomst van ‘Panisperna’, waarvan dat van de pane e prosciutto de meeste charme heeft. Ook hier geldt een van de favoriete zegswijzen van de Romeinen: se non è vero, è ben trovato (als het niet waar is, is het in elk geval goed verzonnen).

De kerk bezoeken

De San Lorenzo in Panisperna, in 1300 door Bonifatius VIII herbouwd op de resten van een oudere kerk en in 1575 nog eens grondig gerestaureerd, is de moeite van een bezoekje waard. Boven de monumentale ingang zie je het wapen van paus Leo XIII (met de inscriptie DEO IN HON B LAURENTII M). Via een hek bereik je een kleine binnenhof, waarachter zich de ingang van de kerk bevindt. De gevel dateert uit 1574 en is gemaakt door Francesco da Volterra. Binnen in de kerk vind je op de graven namen van illustere Romeinse families uit het verleden, zoals Orsini en Colonna. Op de achterste wand kun je een fresco bewonderen van Pasquale Cati, dat de martelaar San Lorenzo verbeeldt. Op het plafond zie je de Glorie van San Lorenzo van Antonio Bicchierai.

De Via Panisperna Boys

Natuur- en scheikundigen kennen de Via Panisperna in Rome misschien wel heel ergens anders van: de Via Panisperna Boys (Italiaans: I ragazzi di Via Panisperna). Deze groep jonge wetenschappers deed in het Rome van de jaren dertig onder leiding van Enrico Fermi een aantal belangrijke nucleaire ontdekkingen. De bijnaam van de groep komt van het adres van het natuurkundig instituut waar ze werkzaam waren, een dependance van de Sapienza-universiteit aan de Via Panisperna.

Pane, prosciutto e… vino!

Geen interesse in wetenschap en geen zin of tijd om de kerk te bezoeken? Dan is er, althans in de avonduren, nog wel een andere, minstens zo goede reden om naar de Via Panisperna te gaan: wijnbar Ai Tre Scalini! Deze authentieke bottiglieria (anno 1895) is een begrip in Monti. Naar goed Romeins gebruik kun je er terecht voor wat lekkers da beve, of da magnà – dat wil zeggen, je kunt er iets drinken, maar wat hapjes of een volledige maaltijd bestellen behoort ook tot de mogelijkheden!