Maximiliaan van Habsburg, die in jaren 1850-1860 een juweeltje van een kasteel liet bouwen in het uiterste noordoosten van Italië, zou helemaal in zijn nopjes geweest zijn als hij wist dat drie meesterwerken van een van de grote renaissanceschilders van Duitsland de wanden sieren van wat eens zijn vertrekken waren.
In dat kasteeltje, in het prachtige Museo Storico del Castello di Miramare in de buurt van Triest, is de tentoonstelling Si’ dolce e’ il tormento: l’amore in tre capolavori di Lucas Cranach il Vecchio te zien: 3 meesterwerken van Lucas Cranach de Oude (1472-1553).
Dat de liefde vele gezichten heeft, liet Lucas Cranach de Oude met zijn penseel aan de wereld weten. In de 3 meesterwerken die worden getoond in het Castello di Miramare zien we onder andere een voorstelling van een naakte Venus samen met haar zoontje Cupido, die in al haar bevalligheid de toeschouwer letterlijk tegemoet treedt: een tijdloos en herkenbaar onderwerp, voor zowel toeschouwers uit de tijd van Cranach zelf als voor wie het schilderij nu bewondert. Het tweede meesterwerk toont een iets minder bevallig beeld van de liefde. Op De oude geliefde zien we hoe een jongedame zich gewillig laat verleiden door een oudere man, terwijl zij naar zijn portefeuille grijpt.
Si’ dolce, il tormento
Dat liefde soms letterlijk op een marteling (tormento) kan uitlopen, vertellen het schilderij en het verhaal van Actaeon en de godin Diana. Toen Actaeon eens uit jagen ging met zijn makkers en zijn trouwe ploeg jachthonden, besloot hij in de middag dat ze genoeg hadden gevangen voor de dag:
‘Jongens, ’t is mooi geweest vandaag. Vangnetten, wapentuig, alles is nat van beestenbloed. Wanneer Aurora morgen haar goudgekleurde wagen ment en ons nieuw daglicht brengt, zullen wij doorgaan met de jacht.’
De ongelukkige Actaeon dwaalt nog wat in de hem onbekende bossen rond, totdat hij bij toeval stuit op het gewijde gebied waar Diana, de godin van de jacht, woont. Zonder opzet ziet Actaeon wat hij niet mag zien:
‘En zie: terwijl Diana zich daar baadt en laat bespoelen, dwaalt Cadmus’ kleinzoon, nu de jachtarbeid is stilgelegd, zonder een doel te hebben door het onbekende bos en komt bij die gewijde plek. Zo leidde hem het toeval… Nauw’lijks bevond hij zich binnen de druppende gewelven of al die nimfen – en zij waren naakt! – zagen de man en maakten luid misbaar, het hele bos werd opgeschrikt door hun plots gegil, terwijl zij met z’n allen snel een kring ter dekking rond Diana vormden.’
Actaeon wordt verscheurd
Diana is meer woedend dan beschaamd en laat meteen haar wrede straf voltrekken: Actaeon wordt in een hert veranderd:
‘Nu mag je rondvertellen dat je mij geheel ontkleed gezien hebt, als je nog vertellen kunt!’ – Zij dreigt niet verder, maar siert zijn natte voorhoofd met een levensgroot gewei, geeft hem een hertennek en maakt de ooruiteinden puntig, vormt hoeven van zijn handen, slanke poten van wat eerst zijn armen waren en omkleedt hem met een vacht vol spikkels.’
Het tragische lot van Actaeon (‘zijn hart en ziel zijn nog als vroeger’) wordt nog tragischer als hij, in de gedaante van hert, op zijn vroegere jachtmakkers en zijn trouwe honden stuit:
‘Zij dringen om hem heen, een en al bek rukt aan dat lichaam dat van hun meester is, in de vermomming van een hert. Pas toen zijn levensgeest uit al die wonden was verdwenen, bekoelde ook de wrok van jageres Diana, zegt men.
Een letterlijke marteling, waarbij de zoetheid ver te zoeken is. Toch belicht ook dit verhaal, zoals hier opgetekend door de Romeinse dichter Ovidius, verschillende kanten van de liefde: de wellustige blik van Actaeon, de ijdelheid en de schaamte van de nimfen… Samen met Venus en Cupido en De oude geliefde vertellen Cranach’s werken in Miramare een veelzijdig verhaal van liefde – of wat daar soms voor door moet gaan.
Reizende kunst
Er reizen een aantal meesterwerken van over de hele wereld door Italië. Het Ministero per i Beni e le Attività Culturali, het Ministerie van Culturele Zaken, wil hiermee het Italiaanse publiek de mogelijkheid geven om in eigen land meesterwerken uit verschillende landen te ontdekken, die normaal gesproken letterlijk wat ver buiten bereik liggen. De tentoonstelling Si’ dolce e’ il tormento: l’amore in tre capolavori di Lucas Cranach il Vecchio (t/m 30 oktober) is onderdeel van dit project.
Eerder op Orpheus kijkt om:
De mythe van de nimf Callisto
De mythe van Echo en Narcissus
orpheuskijktom.com 