Het plein waarop Rome werd gesticht

In Rome liggen de verhalen uit het verleden letterlijk op straat. Aan de hand van straatnamen die je op de bordjes – sinds 1814 van marmer dankzij paus Pius VII – kunt lezen, wandel je de geschiedenis van de eeuwige stad letterlijk achterna. Vrijwel iedere via, vicus of piazza is namelijk vernoemd naar een persoon of gebeurtenis die het leven van de stad Rome op de een of andere manier getekend heeft…

Vandaag wandelen we de geschiedenis van het oudste plein van Rome achterna – of eigenlijk het plein dat in de 16de eeuw bovenop de fundamenten van de eeuwige stad werd aangelegd: Piazza del Campidoglio.

De eerste heuvel
Iedereen weet dat Rome is gebouwd op zeven heuvels. Maar waar is het ooit begonnen? Hoewel ook de Palatijn heel vroeg in gebruik werd genomen, ontstonden de vroegste tekenen van het ontstaan van de stad Rome op Piazza del Campidoglio, bovenop het Capitool, de heuvel die in het Italiaans wordt aangeduid als Capitolino of Campidoglio. 

Alle wegen leiden naar het Capitool
Het iCapitool is een beetje een gekke heuvel: het heeft eigenlijk twee pieken, de Arx en het Capitolium, die van elkaar gescheiden worden door een lager gelegen deel, het Asylum. Het Asylum correspondeert precies met het huidige Piazza del Campidoglio, op de Arx vind je nu de Santa Maria in Aracoeli en op het Capitolium ligt sinds de vroegste Romeinse tijd de Tempel van Jupiter, waarvan nu slechts de fundamenten resten.

Tegenwoordig klim je van alle kanten richting Piazza del Campidoglio, maar in de oudheid kon je slechts boven komen via de Clivus Capitolinus (deels gelijk aan de huidige Via del Campidoglio), een weggetje dat vanaf het Forum Romanum omhoog liep en in feite het vervolg was van de Via Sacra. Eindpunt van die weg was natuurlijk de Tempel van Jupiter. Daarnaast waren er twee trappartijen naar het Capitool: de Scalae Gemoniae bracht je naar de Arx en de Centum Gradus (Honderd Treden), ongeveer ter hoogte van het Theater van Marcellus, leidden naar het Capitolium.

De belangrijkste tempel van Rome
Die tempel op het Capitool, waarvan we de restanten nog kunnen zien in de Capitolijnse Musea, was niet zomaar een tempel. De laatste koning van Rome, Tarquinius Superbus, liet  op deze plek een grote tempel bouwen, die aan drie goden gewijd was: Jupiter, Juno en Minerva, ook wel de Trias Capitolina genoemd. Volgens de legende werd de tempel voltooid in hetzelfde jaar (509 v.Chr.) waarin, onder leiding van de aristocraat Lucius Junius Brutus, een opstand uitbrak die uiteindelijk resulteerde in het ontstaan van de republiek Rome: de oppermachtige koning werd ingeruild voor een nieuwe staatsvorm onder leiding van consuls, senatoren en volksvergaderingen.

Maar als de stad Rome is ontstaan op het Capitool, hoe zit het dan met Romulus en Remus? We kennen het verhaal, opgetekend door Livius in zijn Ab Urbe Condita (letterlijk: Vanaf de stichting van de Stad), van de tweeling die te vondeling werd gelegd in een mandje in de rivier: ‘Het verhaal gaat dat, toen het water zakte en de drijvende mand waarin de jongetjes lagen op het droge achterliet, een wolvin uit de omringende heuvels, die haar dorst wilde lessen, op het gehuil van de kinderen afkwam en ze liefderijk heeft gezoogd.’

21 april 753 v.Chr.
Dat het niet goed afliep tussen de broers weten we ook. Op een bepaald moment, ‘maakte zich het verlangen van Romulus en Remus meester om een stad te stichten op de plaats waar ze te vondeling waren gelegd en opgevoed,’ maar die plannen werden verstoord. Door hun heerszucht ontstond een afschuwelijke ruzie, die eindigde in de moord op Remus.

Een ander verhaal, niet van Livius, is bekender: Remus zou, om zijn broer te plagen, over de net gebouwde stadsmuurtjes heen zijn gesprongen, en Romulus werd daarover zo kwaad dat hij zijn broer doodde. Ondertussen sprak hij de woorden: ‘Zo zal het voortaan iedereen vergaan die over mijn muren springt!’ Het was 21 april, en het was het jaar 753 voor Christus. Rome was gesticht.

Legende en werkelijkheid
Natuurlijk hebben we het dan niet over de historische, maar over de legendarische stichting van de stad. De Romeinen waren trots op hun rijk, en hoorden graag heldhaftige verhalen over de eigen ontstaansgeschiedenis. Maar Rome was, die 21ste april in 753 v.Chr., natuurlijk geen geïsoleerd gebied. Het prille stadje maakte onderdeel uit van een gebied dat we Latium noemen. In de achtste eeuw waren daar verschillende Latijnse stadjes-in-wording. Groepen uit wat noordelijker gelegen gebied, bekend onder de verzamelnaam Etrusken, drukten bovendien zo hun eigen stempel op de ontstaansgeschiedenis van Rome.

De Etrusken leefden in het huidige Toscane, en hadden een confederatie gevormd van 12 ‘steden’, of centrale nederzettingen. Het waren gouden tijden voor de Etrusken: ze hadden een levendig internationaal handelsnetwerk weten te bewerkstelligen in het Middellandse Zeegebied, toen men in Rome nog maar net begonnen was met het leefbaar maken van het moerassige dal tussen de heuvels Capitool en Palatijn, het latere Forum Romanum.

De vroegste heersers van Rome begonnen als eerste ‘groot’ te denken en lieten monumentale bouwwerken neerzetten, zoals de tempel op het Capitool. En die vroege heersers, in elk geval de laatste paar koningen van Rome, waren geen Latijnen, maar Etrusken.

Geiten en tuinbonen
In feite gaf de bouw van de tempel het startsein voor de ontwikkeling van het Capitool, waar in de loop der eeuwen nog flink wat af- en aangebouwd zou worden. In de oudheid al woedden er verschillende branden die flinke schade toebrachten. Na de val van het Romeinse rijk werd het Campidoglio min of meer verlaten en kreeg het zelfs de bedenkelijke bijnaam Monte Caprino – de Geitenberg – vanwege het vee dat er graasde. De enige bedrijvigheid die er zo nu en dan was op de heuvel, was een markt waar voornamelijk tuinbonen werden verkocht: pover voedsel voor een sterk verarmde bevolking.

De (weder)opstanding van Piazza del Campidoglio
Vanaf de middeleeuwen zetelde het stadsbestuur van Rome op het Capitool, maar er was een flinke persoonlijkheid nodig om de oudste heuvel van Rome echt weer in oude glorie te herstellen. Die persoonlijkheid bleek Michelangelo. Paus Paulus III gaf hem in 1536 de opdracht om een Piazza del Campidoglio te maken dat Rome (en een aanstaand bezoek aan de stad van keizer Karel V) waardig was.

Michelangelo kreeg de vrije hand bij het ontwerpen van het plein, maar hij moest van Paulus III wel alle bestaande gebouwen integreren in zijn ontwerp. Vlak voor hij aan het werk ging, plaatste de paus ook nog een ruiterstandbeeld midden in het midden, dat ook niet verplaatst mocht worden. Paulus III dacht dat hij daarmee een prominente plek gaf aan Constantijn de Grote, de eerste Christelijke keizer. Eeuwen later zou men pas ontdekken dat het bronzen beeld uit de oudheid niet Constantijn, maar de heidense keizer-filosoof Marcus Aurelius voorstelde…

Meesterwerk van Michelangelo
Een van Michelangelo’s eerste voorstellen was om een nieuw bouwwerk (Palazzo Nuovo) toe te voegen, ter aanvulling van de twee gebouwen die er al stonden, zodat er een trapeziumvormig plein ontstond. Hij maakte voor het plaveisel van het plein zelf een prachtig, geometrisch perfect ontwerp en liet het geheel verfraaien met klassieke beelden die allemaal op een speciale manier verbonden waren met de stad Rome.

Boven aan Michelangelo’s monumentale trap (cordonata) staan beelden van de Dioscuren, Castor en Pollux. Achter Marcus Aurelius staat de godin Roma. Dit beeld werd pas na Michelangelo’s aanpassingen geplaatst, maar de twee riviergoden (de Nijl en de Tigris) die aan weerszijden van Roma liggen zijn hier wel door de hem geplaatst. De tijger die de Tigris symboliseerde werd later veranderd in een wolvin, zodat het voortaan symbool stond voor Rome en de Tiber.