Een geschiedenis van gebroken harten

Vandaag is het Internationale Vrouwendag, een Amerikaanse (socialistische) uitvinding uit 1908 die in het Italië van na de Tweede Wereldoorlog enthousiast werd opgepikt en voortgezet als het Festa della Donna.

La Festa della Donna is in Italië onlosmakelijk verbonden met de mimosa. Traditiegetrouw geven mannen deze gele lentebloem op 8 maart aan hun vrouwen en vriendinnen. De mimosa is symbool gaan staan voor de vrouw zelf: ze zijn zeer kwetsbaar, maar bloeien toch na een koude winter steevast als eerste weer op.

Om te bewijzen dat de mimosa niet voor niets symbool staat voor de vrouw, laat ik vandaag vijf vrouwen uit de Italiaanse geschiedenis de revue passeren, die de mimosa eer aandoen. Die geschiedenis blijkt er vooral een van gebroken harten…

DE LENTE KOMT MET ARIADNE

Hoewel ik hierboven schreef dat Vrouwendag pas sinds 1908 bestaat, vinden we gek genoeg bij de oude Grieken en Romeinen – die toch niet bekend staan om de vrouwenemancipatie – de eerste viering van een feest ter ere van een vrouw rond 8 maart. Om het voorjaar te vieren werden in de oudheid rond deze tijd feesten ter ere van Dionysus, god van de wijn en vruchtbaarheid, gehouden.

Onderdeel van die viering was een verering van Ariadne, door middel van een symbolische herhaling van het huwelijk dat Dionysus met haar sloot. Ariadne was de dochter van koning Minos van Kreta en had eens de held Theseus geholpen uit haar vaders verschrikkelijke labyrint met de monsterlijke Minotaurus te ontsnappen: de slimme vrouw gaf hem een kluwen wol waarmee hij zijn weg terug kon vinden.

Ariadne was hopeloos verliefd en eeuwig dankbaar toen Theseus ongeschonden uit de doolhof kwam en haar mee terug nam naar zijn vaderland. Onderweg terug rustten ze echter uit op het eiland Naxos, waar Ariadne in slaap viel. De ondankbare Theseus ging er snel vandoor, zodat Ariadne met een gebroken hart achterbleef. Precies toen kwam de god Dionysus voorbij. Hij was zo getroffen door Ariadne’s schoonheid dat hij haar tot zijn bruid verkoos. Het huwelijk zou in maart hebben plaatsgevonden en werd dus rond die tijd met feestelijkheden herdacht. Gelukkig voor Ariadne leefde ze met haar god wel ‘nog lang en gelukkig…’

JULIA, DE DOCHTER VAN AUGUSTUS

‘Dit gezicht heeft precies alle karakteristieken van de illustere personages van de Julisch-Claudische familie.’

Aldus professor Alfonsina Russo Tagliente. Ze onderzoekt en restaureert een beeld dat begin dit jaar werd gevonden in de buurt van het vliegveld van Rome, waar eens een prachtige Romeinse villa stond.
De ‘illustere’ vrouw die Russo Tagliente in gedachten had, was Julia, de dochter van keizer Augustus. Vanaf 2-jarige leeftijd – haar eerste huwelijk – is ze niet meer dan een diplomatieke speelbal van haar vader, die alleenheerschappij over het Romeinse rijk wil.

Ze overleeft 3 echtgenoten en heeft tijdens haar vierde huwelijk een affaire met Jullus, de broer van haar eerste man. Maar de minnaars worden ontmaskerd. Julia en Jullus worden verbannen. Jullus kan niet leven met zijn gebroken hart en pleegt zelfmoord. Julia aanvaardt de straf die haar eigen vader haar oplegt en brengt de rest van haar leven in ballingschap door in het uiterste zuiden van Italië.

JOHANNA, DE VROUWELIJKE PAUS

Niemand weet of het waar is, maar het gerucht gaat dat er ooit een vrouwelijke paus is geweest…

We zijn in de 9de eeuw; de kleine Johanna verlaat op haar twaalfde haar ouderlijk huis, gehuld in mannenkleren, om in te treden in een klooster. Ze was verliefd geworden op een van de monniken uit het klooster en wilde bij hem zijn. Even konden de twee geliefden binnen de kloostermuren hun gang gaan, maar ‘Johannes’ werd ontdekt en verbannen.

Johanna bleef Johannes, en trok naar Rome. Het was een slimme vrouw die zich al snel in hoge geestelijke en intellectuele kringen begaf. Ze bewoog zich zelfs in pauselijke kringen. Leo IV in 855 stierf, werd ze door de kardinalen die haar voor een man aanzagen, tot paus verkozen. Paus Johannes startte zijn ambtstermijn.

Johanna wist haar vrouwelijke uiterlijkheden lang te verbergen, maar haar vrouwelijk hart kon ze niet verstoppen: ze werd verliefd op haar secretaris. Tijdens een processie in Rome viel ze van haar paard vanwege vreselijke pijnen. Ze bleek zwanger en bracht midden op straat een zoon ter wereld, onder de verbaasde blikken van de toeschouwers. Johanna en haar kind werden gestenigd en er werd snel een nieuwe paus gekozen. De vorige paus werd doodgezwegen: een vrouwelijke paus was er nooit geweest…

Of het verhaal waar is zullen we nooit weten, maar in de dom van Siena was tot aan het einde van de 16de eeuw een beeld van pausin Johanna te zien. Paus Clementius VIII liet het rond die tijd omtoveren tot een buste van paus Zacharias.

EEN PORTRET VAN ELEONORA

Een vrouw die volgens de overlevering overleed ‘aan een gebroken hart’ is Eleonora van Toledo. Het was dezelfde vrouw die het beroemde Palazzo Pitti in Florence opkocht, waardoor het in handen kwam van de familie die toch al steeds meer macht kreeg in de stad: de familie De’ Medici.

Eleonora, hier op haar beroemdste portret te zien, was de mooiste dochter van Don Pedro di Toledo, de oom van koning Karel V, en werd precies daarom tot bruid gekozen door groothertog Cosimo I de’ Medici. Cosimo hield zich veel bezig met ‘marketing’ (zelfrepresentatie om bij het volk geliefd te worden) en liet zichzelf en zijn familie dan ook graag portretteren. Omdat hij onderweg naar zijn invloedrijke positie nogal wat vijanden had gemaakt, kon hij daarvoor niet zomaar iedere kunstenaar kiezen. Nieuwkomer Bronzino, een slagerszoon uit een dorpje verderop, kreeg daarom een kans.

Bronzino werd hofschilder en maakte een prachtig staatsieportret van Eleonora toen ze 23 was, samen met haar zoontje Giovanni. Dankzij de vele kopieën die in omloop waren kreeg het schilderij in heel Toscane bekendheid. Of Eleonora zichzelf, 27 jaar en elf kinderen later, nog zou herkennen in dat portret, is de vraag. De hertogin van Toscane, dochter van de onderkoning van Napels, was door alle zwangerschappen en bevallingen letterlijk en figuurlijk opgebrand.

In 1562 blies ze onderweg naar Pisa, met diezelfde Giovanni aan haar zijde, haar laatste adem uit. Ze stierven tegelijk, Giovanni was nog maar 19 jaar oud. Het verhaal ging de wereld in dat Giovanni door zijn jongere broer was vermoord, en dat moeder Eleonora een paar dagen later overleed aan een gebroken hart. Het bleek een fabeltje toen de graftombe van Eleonora in 2004 werd geopend voor onderzoek. Er was geen sprake geweest van een gewelddadige dood – moeder en zoon waren geveld door een combinatie van malaria en tbc. Uit botonderzoek bleek ook dat Eleonora veel pijn moet hebben geleden door een ernstig gebrek aan calcium – gevolg van de vele kinderen die ze gedragen heeft.

LA LOREN

 

We eindigen met een vrouw wiens kracht en schoonheid voor zich spreken. Haar persoonlijkheid, een ode aan de Italiaanse vrouw en vrouwen overal ter wereld, wordt door haarzelf prachtig samengevat:

*

Dit artikel is een uitgebreide versie van een lezing die ik samen met Saskia Balmaekers geef tijdens de open avond die ItaliaItalia en het Istituto Italiano di Cultura in Amsterdam organiseren ter gelegenheid van La Festa della Donna. 

*