34 doodsscènes – een duistere kerk in Rome

In Rome liggen de verhalen uit het verleden letterlijk op straat. Aan de hand van straatnamen die je op de bordjes – sinds 1814 van marmer dankzij paus Pius VII – kunt lezen, wandel je de geschiedenis van de eeuwige stad letterlijk achterna. Vrijwel iedere via, vicus of piazza is namelijk vernoemd naar een persoon of gebeurtenis die het leven van de stad Rome op de een of andere manier getekend heeft… Vandaag: Het ietwat lugubere verhaal achter de Via di Santo Stefano Rotondo.

Stefanus de martelaar
Vlak achter het Colosseum loopt een verlaten straatje, waar maar weinig toeristen de weg naartoe vinden. Het is een straat die de loop van de antieke Via Caelimontana volgt – de weg die vanuit de Porta Caelimontana richting de Porta Maggiore liep. Via di Santo Stefano in Rotondo, zo heet het straatje vandaag de dag. Vernoemd naar de heilige Stefanus dus, een martelaar uit het vroege christendom. Maar wat wil het toevoegsel ‘Rotondo’ zeggen?

Rotondo is eenvoudigweg het Italiaanse woord voor rond of cirkelvormig. De naam van de straat wijst echter niet op de heilige zelf, maar op het eeuwenoude, schimmige kerkje dat je hier kunt vinden: de Santo Stefano Rotondo. Een kerk gesticht ter ere van en herinnering aan de marteldood van Santo Stefano, met een ronde vorm. Een kerk die nog altijd te bezoeken is, maar alleen voor wie een sterke maag heeft en niet snel bang is…

22 zuilen gezocht
Het is een van de oudste christelijke kerken ter wereld die nog overeind staat. De Santo Stefano Rotondo werd gebouwd toen Simplicius paus was, in de tweede helft van de vijfde eeuw. De plattegrond van de kerk is vanaf het vroegste begin rond geweest, alhoewel er in de loop der eeuwen verder wel het nodige verbouwd is aan de originele constructie.

Van het allereerste ronde kerkje weten we dat het was onderverdeeld in drie concentrische cirkels: de centrale ring werd gesteund door 22 zuilen, de middelste door 44 bogen die op hun beurt rustten op 36 zuilen en 8 T-vormige pilaren, en een laatste ring, die werd afgesloten door de buitenmuur. De kerk was precies 22 meter hoog in het  middelpunt – hetzelfde aantal meters als de diameter telde. De zuilen in de meest centrale ring, eveneens 22 in aantal, waren bij elkaar gesprokkeld in de ruïnes van het oude Rome, om in de kerk te kunnen worden hergebruikt.

Donkere tijden
De eerste mozaïeken en marmeren versieringen werden in de jaren tussen 523 en 529 aangebracht. Ruim een eeuw later, tussen 642 en 649, liet paus Theodorus I de lichamen van twee heiligen (Primus en Felicianus) bijzetten in de kerk. Voor die gelegenheid werd een speciaal kapelletje geopend, dat werd versierd met een Byzantijns mozaïek dat je nog altijd kunt bewonderen.

Vanaf de negende eeuw begonnen donkere tijden voor de kerk: er werd veel materiaalroof gepleegd en het gebouw kreeg te lijden onder verschillende aardbevingen. In 1130 moest paus Innocentius II de kerk zelfs van instorting te redden. Dat deed hij door de boogconstructies in de tweede ring te laten dichtmetselen (op de openingen naar de kapel van Primus en Felicianus en de ingang na). Innocentius liet bovendien een voorportaal bouwen, een porticus met vijf bogen.

Het mocht allemaal niet veel baten: in de eeuwen die volgden raakte het kerkje wederom in verval. Tot 1453. In dat jaar werd architect Rossellino aangesteld om de kerk te restaureren. Hij ging grondig te werk en bracht bij de restauratie flinke wijzigingen toe aan het originele bouwwerk. Tien jaar later namen de Hongaarse monniken van San Paolo Eremita de kerk in gebruik en stichtten er een klooster. Het leek erop dat de Santo Stefano Rotondo voortaan in goede handen was.

Gruwelen in de kerk
In 1580 liet vader Lauretano een aantal decoraties aanbrengen in de kerk, die onder andere verhalen uit het leven van de heilige Stefano uitbeeldden. De meest opvallende versieringen werden twee jaar later, in 1582, aangebracht. De zijwanden van de kerk werden volledig met fresco’s van Nicola Circigani versierd. Maar liefst 34 scènes uit de levens van heilige martelaars sieren sindsdien de wanden. Nou ja, sieren…

De scènes die zijn afgebeeld zijn van nogal wrede aard: het zijn de doodsscènes van 34 verschillende martelaars. Overal waar je kijkt zie je gruwelen: hier wordt er een levend gekookt, daar worden iemand z’n kaken gebroken of borsten afgesneden… En dat alles, zo wil de overlevering, om jonge priesters te waarschuwen voor wat ze op hun weg zouden kunnen tegenkomen wanneer ze naar verre landen op missiereis zouden gaan.

Een Romeinse kazerne onder de kerk
Zoals wel vaker in Rome kun je onder het bouwwerk uit de vroege christelijke periode nog oudere resten vinden. Toen men in de vorige eeuw aan wat restauratiewerkzaamheden begon in de fundamenten van de Santo Stefano Rotondo, kwamen er Romeinse resten aan het licht die later zijn geïnterpreteerd als de resten van het Castra Pergrinorum. Dit was, met andere woorden, de kazerne waar Romeinse provinciale troepen in Rome gestationeerd werden. De vondst van een mithraeum onder de Santo Stefano Rotondo, een heiligdom voor de vooral onder legioensoldaten populaire cultus van de geïmporteerde god Mithras, bevestigde de interpretatie van de archeologische vondsten.

Het is natuurlijk moeilijk te zeggen wanneer het Mithras-heiligdom overging in de christelijke kerk, maar de kans is groot dat ergens aan het einde van de vierde eeuw de verlaten fundamenten van de oude kazerne werden dichtgegooid met puinmateriaal. De nieuwe ‘vloer’ werd het fundament voor eeuwen van vrome, christelijke devotie. De Romeinse resten die daarbij begraven werden, zouden maar liefst 1500 jaar verborgen blijven.