Het conclaaf van 1458

Benedictus XVI is weg, het conclaaf kan beginnen. Hoe het nu zit met die witte en zwarte rook, dat is iedereen inmiddels wel duidelijk. Maar wat er zich nu echt achter de muren van het Vaticaan afspeelt tijdens een conclaaf, dat zal geen buitenstaander ooit te weten komen. Toch?

Toch wel. Althans, als we naar het verleden kijken. Er is een paus geweest die tijdens het hele gebeuren rond zijn verkiezing een dagboek bijhield, dat alle eeuwen die ons van hem scheiden heeft weten te overleven. Hij heette Enea Silvio (of: Aeneas Silvius) Piccolomini, en hij werd geboren in het jaar 1405. Zijn ouderlijk gezin was groot en leefde in armoede, zodat Piccolomini in zijn jeugd niet naar school kon gaan maar op het land moest werken. Al snel merkten enkele familieleden echter op dat deze jongeman intelligenter was dan al zijn broertjes en zusjes. Ze namen hem mee en zorgden ervoor dat hij op 20-jarige leeftijd naar de universiteit kon. Hij bestudeerde de klassieken en daarna rechten; hij ambieerde een politieke carrière maar schreef in zijn vrije uren graag proza en poëzie, vaak van erotische aard.

DAGBOEK VAN EEN PAUS
Uiteindelijk draaide het voor Piccolomini uit op een geestelijke carrière van de hoogste orde. Hij liet zich in 1446 tot priester wijden. Dit betekende wel dat hij enkele van zijn lievelingsbezigheden, waaronder af en toe een glaasje drinken en liefdespoëzie schrijven, zou moeten opgeven. Het werd allemaal echter oogluikend toegestaan en Piccolomini schopte het zelfs tot bisschop van Siena en later tot kardinaal. In 1458 nam hij deel aan de pausverkiezingen. Het zou, dankzij Piccolomini en zijn dagboek (bekend geworden als zijn autobiografie Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt), een conclaaf worden waar een ongekend groot aantal mensen van mee kon genieten.

DE FRANSE SABOTEUR
Piccolomini was zeker niet de gedoodverfde nieuwe paus; er waren andere kardinalen die over veel betere papieren beschikten. De kardinaal van Rouen, bijvoorbeeld. Tijdens een van de vele vergaderingen voorafgaand aan de verkiezing zou deze man ten overstaande van alle kardinalen hebben geschreeuwd dat de onbekende en onbeduidende Piccolomini, schrijver van schandelijke geschriften, toch zeker het pausschap niet waardig was! De Franse kardinaal deed met deze manoeuvre duidelijk een poging stemmen voor zich te winnen ten kosten van Piccolomini.

Toch genoot Piccolomini voldoende steun om zijn rivaal bij de eerste stemming te verslaan. Maar tot een definitieve, unanieme uitslag was het nog niet gekomen. De discussie die volgde wordt eveneens beschreven door Piccolomini:
‘Allen zaten in hun zetels, zwijgend en bleek en verbijsterd, als in extase. (…) Zo bleven ze geruime tijd zitten, terwijl zij die lager waren wachtten op de hogeren in rang om een begin te maken met de accessus. Toen stond Rodrigo, de vicekanselier, op en zei: ‘Ik schaar mij achter de verkiezing van kardinaal Enea.’ Dit woord trof als een zwaard het hart van de kardinaal van Rouen, zo doodsbleek werd de man. Er viel een diep stilte, de een keek de ander aan en gaf met een hoofdknik blijk van zijn gevoelens. Men scheen al bijna Enea als paus te zien. Hiervoor bevreesd liepen sommigen naar buiten, om te ontkomen aan wat het lot voor die dag bestemd had. Dat waren de kardinaal van Kiev en die van San Sisto, die zich vanwege lichamelijke behoeften excuseerden. Maar omdat niemand hen volgde, kwamen zij weldra terug. Toen zei Jacopo, kardinaal van Sant’Anastasia: ‘Ook ik sluit mij aan bij de verkiezing van de kardinaal van Siena.’

Er was op een bepaald moment nog maar één stem nodig om Piccolomini tot paus te kunnen kronen. De Franse kardinaal was tot wanhoop gedreven: precies toen de volgende kardinaal wilde spreken om zijn stem kenbaar te maken, probeerde hij hem met geweld tegen te houden. Natuurlijk was dat tevergeefs: Piccolomini zou, zo werd besloten in het conclaaf, de nieuwe paus worden. Pius II, liet hij zich voortaan noemen en hij zou als renaissancepaus een enorme stempel op de geschiedenis drukken.

MEER LEZEN?

Enea Silvio Piccolomini – Pius II (1405-1464)
een humanistisch paus op de bres voor Europa
Zweder von Martels & Michel Goldsteen
Uitgeverij Verloren
ISBN 9789087041861
€ 52

In het kort:
De brieven en Gedenkschriften van Aeneas Silvius Piccolomini behoren tot de meest aansprekende voorbeelden van de vroege Latijnse renaissanceliteratuur. Mede dankzij zijn welsprekendheid belandde de humanist, als Pius II, op de pauselijke troon. Na de val van Constantinopel (1454) ontwikkelde Enea zich tot de belangrijkste voorvechter van een kruistocht tegen de Turken, die het christelijke Europa bedreigden. Hiermee wilde hij ook de Europese cultuur verdedigen, voortgekomen uit de bronnen van de Griekse en Latijnse literatuur. Enea’s brieven vertellen over zijn turbulente ontwikkeling rond het midden van zijn leven en over zijn kerkelijke carrière. Zijn gedenkschriften beschrijven de politieke verwikkelingen rond zijn besluit een kruistocht te leiden en verhalen van de stichting van het naar hem vernoemde Pienza. De inleidende hoofdstukken en de samenvattingen van niet vertaalde passages uit de Gedenkschriften zijn van Zweder von Martels, de vertalingen en de inleidingen bij de brieven van Michel Goldsteen.